Cảnh họp làng chuột lúc đầu:

- Đông đủ và khí thế, không thiếu một ai

- Tất cả đều phấn chấn “dẩu mõm, quật đuôi”

- Thống nhất “đồng thanh ưng thuận”, lao xao ưng thuận

Đối lập với cảnh cử người đi “đeo nhạc cho mèo”

- Không khí căng thẳng, chùng hẳn xuống

- Tất cả đùn đẩy lẫn nhau, viện cớ thoái thác

→ Sự mâu thuẫn giữa dự định và hành động chứng tỏ sự hèn nhát của làng chuột, tính chất viển vông của những sáng kiến.

Tóm tắt truyện:

Họ hàng nhà chuột mở cuộc họp vì muốn tìm cách trị mèo. Ông Cống đề xuất đề xuất sẽ đeo nhạc cho mèo để phát hiện ra mèo từ xa, cả làng chuột hào hứng đồng thuận. Tới khi cắt cử người thực hiện thì ông Cống đẩy chuột Nhắt, chuột Nhắt đẩy chuột Chù. Chuột Chù mới nghe thấy tiếng mèo vứt nhạc chạy về báo làng, từ đó không ai còn nhắc tới cái nhạc. Chuột vẫn muôn đời sợ mèo.

Trong cuộc họp làng chuột, những con chuột có quyền hơn được xướng việc và sai khiến, đó là Chuột Cống.

Còn những con chuột yếu thế hơn như Chuột Chù thì phải nghe theo và nhận những việc khó khăn nguy hiểm

- Qua việc nêu sáng kiến “đeo nhạc cho mèo”, tính cách của chuột Cống thể hiện: là một kẻ viển vông, nêu ra ý tưởng mà không nghĩ đến phương thức thực hiện nó.

- Khi làng bắt Cống phải làm nhiệm vụ “đeo nhạc cho mèo”, tính cách của chuột Cống thể hiện: là một kẻ ham sống sợ chết, không dám đứng mũi chịu sào dù có quyền hành lớn nhất.

- Khi cử chuột Nhắt và sau đó là chuột Chù làm nhiệm vụ “đeo nhạc cho mèo”, tính cách của chuột Cống thể hiện: là kẻ ranh mãnh, đùn đẩy trách nhiệm cho người khác để tránh phiền hà.

- Khái quát chung về tính cách của chuột Cống: là một kẻ có chức quyền nhưng viển vông, ích kỉ, chỉ biết nghĩ cho bản thân, đặt khó khăn lên vai người khác, dù khó khăn đó là do chính mình tạo ra.

Mỗi loại chuột ám chỉ một loại người nào đó trong xã hội:

- Chuột Cống: những tên quan lại béo tốt, có chức quyền và chuyên quyền.

- Chuột Nhắt: tên tay sai, dưới trướng quan, tinh ranh, lọc lõi.

- Chuột Chù: những người không có quyền hành, là dân đen, phải chịu sai bảo.

Từ xưa tới nay chuột luôn sợ mèo, cả làng chuột họp nhau lại tìm cách trị mèo. Theo sáng kiến của ông Cống, họ nhà Chuột bàn cách đeo nhạc cho mèo để tránh mèo từ xa. Cả làng chuột hào hứng cho tới khi cắt cử người đẹo lục lạc thì thoái thác lẫn nhau từ chuột Cống, tới chuột Nhắt, cuối cùng đẩy cho chuột Chù. Khi thấy mèo nhe răng thì chuột Chù bỏ chạy, từ đó không ai còn hỏi tới cái nhạc.

Từ xưa đến nay, chuột rất sợ mèo vì chuột hay bị mèo ăn thịt. Một hôm, cả làng chuột bàn nhau là sẽ đeo nhạc cho mèo, mèo đi đến đâu là ta sẽ biết đến đó. Nhưng lũ chuột không ai dám đeo nhạc cho mèo, đùn đẩy nhau. Đầu tiên, làng cử chuột Cống nhưng hắn cậy thế bề trên nên cử chuột Nhắt. Chuột Nhắt dùng lí lẽ của mình để đẩy nhiệm vụ sang cho chuột Chù. Chuột Chù cũng lấy lí do chậm chạp để không phải đeo nhạc cho mèo nhưng lại bị chuột Cống nói là hôi không ai thèm ăn thịt. Cuối cùng, chuột Chù phải nhận và kết quả là bị mèo dọa cho một trận sợ khiếp vía. Từ đó, chuột vẫn sợ mèo.

Nhận xét chung về việc tả chuột: Mỗi loại chuột đều có một đặc điểm ngoại hình, tính cách riêng, không con nào giống con nào.

Xã hội của loài chuột đại diện cho xã hội của con người.

Truyện khuyên nhủ con người ta luôn phải cân nhắc đến điều kiện và khả năng thực hiện khi dự định làm một công việc nào đó.

Truyện còn cảnh tỉnh chúng ta phải cẩn thận, tỉnh táo trước những ý tưởng viển vông, đừng biến thành kẻ ham sống sợ chết, chỉ bàn mà không dám hành động, trút công việc khó khăn nguy hiểm cho những người khác, đặc biệt là những người yếu thế hơn mình.

Ba tiếng hội đồng chuột là tiếng cười châm biếm, chế giễu của dân gian. Truyện ngụ ngôn Đeo nhạc cho mèo cũng là một trong những chuyện hội dồng chuột ấy.

Làng chuột hội họp đông đủ, bàn việc rất hệ trọng. Chiếu trên ngất ngưỡng ông Cống. Chiếu giữa có hai anh Nhắt. Chiếu cuối của anh Chù, dù hôi hám nhưng cũng là tráng đinh.

Chương trình nghị sự do ông Cống trình bày là bàn chuyện đeo nhạc cho Mèo để làng chuột được báo động từ xa mà an tâm làm ăn. Hay quá! Cao kiến quá!", cả làng chuột reo lên khi ông Cống dứt lời.

Mấy ngày sau, nhạc đã mua về. Làng chuột lại nhóm họp để cử "người" đi đeo nhạc vào cổ Mèo. Ai sẽ được vinh dự lĩnh ấn tiên phong?

Người đầu tiên được cả làng chuột đồng thanh nhất trí giới thiệu là ông Cống. Nhưng ông vểnh râu khước từ cho đó là "việc làm tầm thường" không xứng với danh hiệu cao quý của mình.

Anh Nhắt được cử đi. Anh nhanh nhẹn được cả làng chuột tín nhiệm. Anh bảo là giữa làng chuột thì anh vẫn là người có vai vế "ở chiếu trên". Việc tẹp nhẹp ấy dành cho bọn "đàn em"...

Cuối cùng Chù được vinh dự nhận công việc vinh quang "đeo nhạc cho Mèo".

Chù thấp cổ bé họng, chối không được, phải cõng cái nhạc ra đi. Gặp Mèo, Chù đánh bạo đến gần. Mèo liền nhe nanh giương vuốt, gầm gừ. Chù cắm đầu tháo chạy, vứt cái nhạc lại, không biết cái nhạc bon đi đâu! Cả làng chuột vừa thấy Chù chạy về, vô cùng sợ hãi bỏ chạy tán loạn.

Cái hay, cái thú ở truyện ngụ ngôn này là ở ba tình tiết. Một, ông Cống dâng ý kiến đeo nhạc cho Mèo. Hai cả làng chuột đùn đẩy nhau. Ba, Chù phải cõng nhạc đi. Mới gặp Mèo, Chù sợ quá vứt nhạc lại hổn hển chạy về... Cả làng chuột bạt vía kinh hôn, mạnh ai nấy chạy, lo bảo toàn tính mạng của mình.

Đeo nhạc cho Mèo cứ ngỡ là một sáng kiến, nhưng chỉ là một ý đồ viển vông, không thực tế. Trong cuộc sống, mọi kế hoạch, mọi "sáng kiến" phải mang tính khả thi mới có giá trị. Đó là bài học luận lí hàm chứa trong truyện cười — ngụ ngôn Đeo nhạc cho Mèo.

Trong làng chuột, chuột Cống được xếp vào bậc trưởng thượng, ngồi ngất ngưởng chiếu trên. Vì thế mà chương trình nghị sự bàn chuyện đeo nhạc cho mèo do ông Cống khởi xướng và trình bày. Họ hàng nhà chuột cứ nghĩ đó là một cao kiến có thể cứu cả dòng tộc khỏi cái nỗi sợ hãi tồn tại bấy lâu nay. Nhưng thật không ngờ, đến ngày phân công người đi đeo nhạc cho mèo, ông Cống mới lộ rõ bộ mặt nhút nhát của mình. Cống tự cho mình là bậc trưởng thượng trong làng nên cái việc nhỏ nhoi kia chẳng xứng chút nào với cái danh hiệu cao quý mà ta đây hiện có (một cách trốn tránh trách nhiệm rất gian ngoan của những kẻ có quyền thế). Thế là cuối cùng, trách nhiệm nặng nề lại đặt lên đôi vai của những  kẻ cùng đinh.

Từ những phân tích trên đây, có thể thấy chuột Cống là kẻ thích huyênh hoang nhưng lại là một tên nhút nhát. Chuột Cống đại diện cho những kẻ chức sắc trong làng xã ngày xưa (gian ngoan và xảo trá).