“Qua đèo Ngang” là tác phẩm nổi tiếng nhất của Bà Huyện Thanh Quan . Bài thơ được viết khi bà trên đường vào Phú Xuân, đi qua đèo Ngang- một địa danh nổi tiếng ở nước ta với phong cảnh hữu tình. Bằng giọng thơ man mác, hồn thơ tinh tế và lối thơ điêu luyện, “Qua đèo Ngang” không chỉ là bức tranh thiên niên đầy màu sắc mà còn bộc lộ tâm trạng cô đơn của tác giả, có chút gì đó nuối tiếc về thời phong kiến huy hoàng đã dần tàn lụi.
Bài thơ “Qua đèo Ngang” được viết theo thể thất ngôn bát cú Đường luật. Mở đầu là hai câu đề:
Bước đến đèo Ngang bóng xế tà
Cỏ cây chen đá, lá chen hoa.
Chỉ với câu thơ đầu tiên tác giả đã khái quát lên toàn bộ về hoàn cảnh, không gian, thời gian khi viết bài thơ. Cách mở đầu rất tự nhiên, không hề gượng ép, tưởng như tác giả chỉ thuận chân “bước đến” rồi tức cảnh sinh tình trước khung cảnh đèo Ngang trong buổi chiều hoàng hôn “bóng xế tà”. Hình ảnh “bóng xế tà” lấy ý từ thành ngữ “chiều ta bóng xế” gợi cho ta một nét gì đó buồn man mác, mênh mang, có chút nuối tiếc về một ngày đang sắp qua. Trong khung cảnh hoàng hôn đẹp mà buồn ấy, tác giả chú ý đến một vài hình ảnh độc đáo của đèo Ngang “Cỏ cây chen đá, lá chen hoa”. Với việc nhân quá các loại cảnh vật qua động từ “chen” cùng với phép liệt kê hoàng loạt cho ta thấy nét sống động trong bức tranh khung cảnh này. Cỏ cây cùng với đá núi, lá và hoa đua nhau vươn lên đầy sức sống. Những hình ảnh nhỏ bé nhưng sức sống thật mãnh liệt. Trong ánh chiều ta lụi tàn mà còn bắt gặp được những hình ảnh này để lại cho ta thật nhiều suy nghĩ.
Cảm nghĩ về bài thơ “Qua đèo Ngang”
Hai câu thực là khi tác giả đang ở trên đèo cao, phóng mắt nhìn về xung quanh, xa hơn những đá núi, cây cỏ để tìm đến bóng dáng con người:
!-->Lom khom dưới núi tiều vài chú
Lác đác bên sông chợ mấy nhà
Hình ảnh con người đã hiện ra nhưng dường như chỉ làm bức tranh thêm hiu hắt. Tác giả sử dụng biện pháp đảo ngữ cũng với từ láy gợi tả để thể hiện lên điều này. Con người ở đây chỉ có “tiều vài chú” kết hợp với từ láy “lom khom” dưới núi. Cảnh vật thì “lác đác” “chợ mấy nhà”. Tất cả quá nhỏ bé so với cảnh thiên nhiên hùng vĩ của đèo Ngang. Dường như không khí vắng vẻ, hiu quạnh bao trùm lên toàn cảnh vật.
Hai câu luận là nỗi buồn được khắc họa rõ nét qua những âm thanh thê lương:
Nhớ nước đau lòng con quốc quốc
Thương nhà mỏi miệng cái gia gia.
Tiếng kêu thiết tha hay chính là tiếng lòng tác giả. “Nhớ nước đau lòng con quốc quốc” là câu thơ từ điển tích xưa về vua thục mất nước hóa thành con cuốc chỉ biết kêu “cuốc cuốc”. Tiếng cuốc kêu khắc khoải càng làm bóng chiều thêm tĩnh lặng. Còn tiếng “gia gia” là tiếng kêu tha thiết gợi nỗi “thương nhà”. Ở đây cảm xúc của nhà thơ được bộc lộ rõ rệt. Nghệ thuật chơi chữ đồng âm độc đáo kết hợp nhân hóa cùng chuyển đổi cảm giác gây ấn tượng mạnh đã cho ta thấy được tấm lòng yêu nước thương nhà của Bà Huyện Thanh Quan.
Hai câu kết, khép lại những cảm xúc cũng như khung cảnh thiên nhiên của bài thơ :
Dừng chân đứng lại: trời, non, nước
Một mảnh tình riêng ta với ta.
Cảnh vật đèo Ngang thật hùng vĩ khiến tác giả dừng chân không muốn rời. Cái bao la của đất trời, núi non, sông nước như níu chân người thi sĩ. Nhưng đứng trước không gian bao la hùng vĩ ấy, tác giả chợt nhận ra nỗi cô đơn trong lòng mình dần dâng lên “một mảnh tình riêng ta với ta”. Khung cảnh thiên nhiên càng rộng lớn thì nỗi cô đơn của người lữ khác cũng càng đầy. Một mảnh tình riêng, một nỗi lòng sâu kín, những tâm sự đau đáu trong lòng mà không biết chia sẻ nhắn nhủ với ai. Âm hưởng nhịp điệu câu thơ như một tiếng thở dài nuối tiếc.
“Qua đèo Ngang” là lời nhắn gửi tâm sự của nỗi lòng tác giả đên người đọc. Bài thơ không chỉ là một bức tranh thiên nhiên hùng vĩ đượm nét buồn mà còn là những tiếc nuối, một tấm lòng yêu nước thương dân. Phải thật giàu cảm xúc, thật yêu thiên nhiên cùng con người, Bà Huyện Thanh Quan mới có thể để lại những vần thơ tuyệt tác như vậy.
Trong lịch sử văn thơ trung đại Việt Nam , có rất ít những nữ thi sĩ tài hoa , nhưng trong đó có hai nhà thơ rất nổi tiếng , tác phẩm của hai bà đã đi vào trái tim bao đọc giả dù trong khoảng thời gian nào . Đó chính là Hồ Xuân Hương và Bà Huyện Thanh Quan . Nếu thơ Hồ Xuân Hương mang tính cách mạnh mẽ , quyết đoán , và bênh vực cho những số kiếp bất hạnh như trong bài bánh trôi nước . Thì thơ của Bà Huyện Thanh Quan lại trái ngược hoàn toàn , phong cách sáng tác của bà mang đậm nét dịu dàng , uyển chuyển trong từng câu từ và theo lễ nghi cung đình . " Qua đèo Ngang " một trong những tác phẩm đã nói lên tài thơ điêu luyện của nữ sĩ này và hơn hết là tình yêu của bà với non sông , đất nước , được gửi gắm qua từng vần thơ .
" Bước tới đèo Ngang , bóng xế tà ,
Cỏ cây chen đá , lá chen hoa .
Lom khom dưới núi, tiều vài chú ,
Lác đác bên sông , chợ mấy nhà .
Nhớ nước đau lòng , con quốc quốc ,
Thương nhà mỏi miệng, cái gia gia .
Dừng chân đứng lại trời , non , nước ,
Một mảnh tình riêng , ta với ta .
Thoạt tiên , tác giả đã vẽ ra trước mắt người đọc một quang cảnh đèo Ngang hùng vĩ với núi đèo , vào một buổi chiều tà đầy thơ mộng.Nhưng đầy sự hiu quạnh và trống vắng với những bụi cỏ cây um tùm , rậm rạp chen chúc nhau .
Bước tới đèo Ngang , bóng xế tà ,
Cỏ cây chen đá , lá chen hoa .
Cái khung ấy thật yên tĩnh ,dường như mọi thứ đều theo một trình tự sẵn có của tự nhiên , không có sự xuất hiện của bàn tay của con người . Tác giả càng thêm buồn một nỗi buồn sâu thẳm tận đáy lòng mình , sau đó bà đã đưa tầm mắt ra xa hơn . Và giờ đây bà đã thấy bóng dáng của những chú tiều , con sông , cái chợ , cái nhà .
Lom khom dưới núi , tiều vài chú ,
Lác đác bên sông , chợ mấy nhà .
Dù đã có sự xuất hiện của con người nhưng cảnh vật không những không đông vui hơn , tấp nập hơn , mà còn tăng vẻ đìu hiu của cảnh đồi núi chập chùng . Tác giả đã sử dụng một số lượng từ như " vài ", "mấy" và một số từ từ láy " lom khom ", ''lác đác''; càng gợi vẻ heo hút trống vắng , con người lúc này thật nhỏ bé giữa khung cảnh đèo Ngang .Tới đây tác giả đã trải hết lòng mình , cảm xúc được dâng trào đến cao độ đó là nỗi nhớ nước , thương nhà của một kẻ lữ thứ .
Nhớ nước đau lòng , con quốc quốc ,
Thương nhà mỏi miệng , cái gia gia .
Ở đây tác giả lại sử dụng các từ tượng thanh ''quốc quốc '', ''gia gia '' để gợi tả tiếng kêu khắc khoải giữa khoảng không vô tận mà chẳng ai thấu được . Nghệ thuật chơi chữ đã nói lên sự nhớ thương quê hương đến da diết của Bà Huyện Thanh Quan , nhớ về một triều đại đã tàn . Để rồi cuối cùng , bà lại đứng lại trước cảnh núi non đèo Ngang để ngẫm nghĩ qua cảnh vật , lấy cảnh ngụ tình . Và một mình buồn cho nỗi buồn không ai sớt chia .
Dừng chân đứng lại ,trời , non , nước
Một mảnh tình riêng , ta với ta .
Qua bút pháp tài tình , tác giả đã ghi vào lòng người đọc một tâm hồn rộng lớn , bay bổng và đầy lòng hoài cổ .
Qua Đèo Ngang là bài thơ viết theo thể thơ thất ngôn bát cú đường luật của Bà Huyện Thanh Quan.Bài thơ đã nói lên về cảnh vật hoang vu, vắng vẻ.Tuy có con người nhưng sự sông rất nhỏ bé, lác đác, thưa thớt khiến cảnh vật càng thêm heo hút,quạnh vắng.Từ những cảnh vật đấy, ta có thể hiểu được tình cảm của tác giả.một cảm giác hoài cổ, buồn,cô đơn da diết vì nhớ nhà, nhớ quê hương và tiếc nuối một chiều đại thời vàng son đã qua, đó là nhà Lê. Đặc biệt là hai câu kết đã nói lên và nhấn mạnh nỗi đau cô đơn, thầm kín vì không biết chia sẻ nối buồn này với ai.
Bài thơ tả cảnh buổi chiều trên đèo Ngang trước con mắt người lữ khách khi vừa đặt chân tới.
Bước tới đèo Ngang bóng xế tà.
Thiên nhiên như ùa đến trong tầm mắt tác giả, cảnh sắc tươi tắn, ưa nhìn nhưng sinh vật và đất đá nương tựa nhau, xen lẫn nhau cũng có vẻ đông đúc.
Cỏ cây chen đá, lá chen hoa
Nhưng sau sự cảm nhận đầu tiên, tác giả đã có thì giờ buông tầm mắt ra xa, tìm đến thế giới con người. Lẽ ra thiên nhiên có thêm con người phải sinh động, đẹp đẽ hơn nhưng ở đây, sự điểm xuyết của người hái củi thưa thớt, quán chợ lơ thơ chỉ khiến cho cảnh vật thêm hiu hắt.
Lom khom dưới núi, tiều vài chú
Lác đác bên sông, chợ mấy nhà
Bà Huyện Thanh Quan đã nhìn bao quát toàn cảnh, bà còn cảm nhận về đèo Ngang qua thính giác: tiếng chim quốc, tiếng chim gia gia vọng đến, rơi vào cái vắng vẻ, tĩnh mịch của buổi chiều trên đèo. Khung cảnh thiên nhiên ấy, hoàn cảnh lữ thứ ấy khiến cho tiếng chim gợi liên tưởng đến những từ đồng âm biểu hiện những ý nghĩa, những vấn đề hết sức sâu sắc và lớn lao: nhớ nước và thương nhà.
Thương nhà thì đã rõ, Bà Huyện Thanh Quan có một thời được triệu về Huế là chức cung trung giáo tập. Bà vốn người Nghi Tàm, Hà Nội (Bài thơ này có thể làm trong dịp vào cung đó). Một người phụ nữ phải rời nhà đi xa thế, dù là đi làm quan, cũng ngổn ngang biết bao nỗi niềm. Cái tiếng chim gia gia tha thiết khêu gợi biết bao. Nhưng còn cái tiếng khắc khoải của những con chim quốc. Nhiều người cho rằng đó là tâm sự hoài.
Điều đó không lấy gì làm chắc, bởi lẽ thời bà sống và làm quan đất nước đã chuyển sang nhà Nguyễn đến thập kỷ thứ ba thứ tư rồi. Có điều, như các triều đại phong kiến khác nhà Nguyễn bấy giờ đã bộc lộ những mặt tiêu cực, những chỗ yếu kém và cả những tội ác. Là một nhà thơ nhạy cảm, Bà Huyện Thanh Quan hẳn có những điều buồn phiền, bất như ý về hiện thực xã hội. Cái nỗi đau lòng khi nhớ nước có lẽ chính là như thế, chính là sự nghĩ về hiện tình đất nước đương thời.
Và thiên nhiên đã đánh thức lòng tác giả những mối suy tư lớn lao thì thiên nhiên bỗng như lùi xa, trả tác giả trở lại với chính tâm tư mình và chỉ có một mình.
Dừng chân đứng lại, trời non nước
Một mảnh tình riêng, ta với ta.
Qua đèo Ngang trước tiên là bài thơ tả cảnh. Cảnh vật hiện ra phong phú dần theo bước chân người đi. Có cảnh sắc: cỏ, cây, hoa, lá, đá, tiều phu bên sườn núi, chợ bên sông, nhà; có âm thanh: tiếng quốc quốc, gia gia khắc khoải, dồn dập. Và khi đi lên đến đỉnh núi thì nhà thơ đã nhìn được một cách tổng quát, toàn thể: trời, non nước. Cái mênh mông vô cùng hùng vĩ ấy của thiên nhiên đã làm nhà thơ sững lại: dừng chân đứng lại.
Nhưng tả cảnh chỉ là một phần ý nghĩa của bài thơ. Chính là bài thơ đã miêu tả rất rõ diễn biến tình cảm của tác giả khi qua đèo Ngang này. Từ cảm nhận ban đầu, tình cảm của tác giả sâu lắng dần; qua sự tiếp nhận của mắt, của tai, những nỗi niềm tâm sự mỗi lúc một dồn nén để rồi nó chất chứa, cô đọng thành một nỗi buồn, nỗi cô đơn không thể cùng ai chia sẻ. Hình ảnh một con người, lại là một người đàn bà, đứng sững giữa cảnh trời, nước, non cao, trong ánh chiều tà đơn độc biết bao! Ở đây có sự tương phản: tương phản giữa thời gian khoảnh khắc (chiều sắp hết) và vũ trụ vô cùng; tương phản giữa không gian và thời gian: tâm trạng cô đơn, nỗi buồn vô hạn, và cả bóng hình nữ sĩ.
Qua đèo Ngang là một bài thơ hay và sẽ bất tử với thời gian. Có lẽ cho đến khi nào con đường Nam Bắc còn đèo Ngang thì những người qua đây nhiều người vẫn còn nhớ đến nữ sĩ và như còn mường tượng ra bức tượng bà đứng cao trội lên trong bóng chiều trên đỉnh đèo.
