Ngày xưa, ở quận Cao Bình có vợ chồng làm nghề đốn củi hiền lành, giàu lòng thương người. Ngọc Hoàng thương tình hai vợ chồng hiếm hoi bèn cho Thái tử xuống trần đầu thai. Người vợ mang thai, nhưng đã nhiều năm vẫn chưa sinh nở. Rồi người chồng qua đời… Mãi mấy năm sau, người mẹ già mới sinh được đứa con trai rất khôi ngô, đặt tên là Thạch Sanh. Chẳng bao lâu sau, mẹ hiền cũng qua đời. Thạch Sanh bơ vơ, lấy gốc đa làm nhà, kiếm củi độ thân. Ngọc Hoàng rất thương, bèn sai thiên thần xuống trần dạy Thạch Sanh võ nghệ, các phép thần thông biến hóa, và cho búa thần làm vũ khí.
Gần vùng có tên Lý Thông làm nghề bán rượu. Hắn đã đón Thạch Sanh về nhà kết nghĩa làm anh em. Năm ấy, đến lượt Lý Thông phải nộp mình cho Chằn tinh. Lý Thông đánh lừa Thạch Sanh "đi canh miếu thần" để thế mạng. Nửa đêm, Chằn tinh xông đến vồ mồi, hai bên đánh nhau dữ dội. Chằn tinh tàng hình dùng phép lạ. Thạch Sanh vung búa thần chém chết Chằn tinh, cắt đầu và xả xác quái vật, Thạch Sanh được bộ cung tên thần bằng vàng. Xách đầu Chằn tinh về, Thạch Sanh đập cửa gọi. Hai mẹ con họ Lý hoảng hồn… Nhưng khi mở cửa, Lý Thông nhìn thấy cái đầu khổng lồ của Chằn tinh, hắn bèn dọa Thạch Sanh là đã giết chết vật báu của vua nuôi, phải mau mau trốn đi. Thạch Sanh lại trở về gốc đa chốn cũ. Lý Thông đem đầu Chằn tinh dâng nộp triều đình và hắn được vua phong tước Quận công.
Trong lễ hội kén chọn phò mã, công chúa đã bị đại bàng khổng lồ quắp đi. Thạch Sanh đang nằm nghỉ dưới gốc đa chợt thấy con chim lạ bay qua liền giương cung bắn. Đại bàng bị trúng tên, vẫn cố bay về hang ổ. Nhà vua hứa gả công chúa cho người tài nào cứu được công chúa. Lý Thông tìm gặp "đứa em kết nghĩa". Thạch Sanh theo dấu máu tìm đến hang ổ đại bàng. Ác điểu chống trả quyết liệt chàng dũng sĩ, nhưng nó đã bị chàng dùng cung tên vàng bắn mù cả hai mắt, dùng búa thần chém đứt vuốt sắc, bổ vỡ làm đôi đầu quái vật. Dòng dây đưa nàng công chúa thoát khỏi hang sâu, Lý Thông sai quân lính vần đá lấp cửa hang để hãm hại Thạch Sanh. Chàng đã đi khắp hang lạnh, khám phá. Thạch Sanh lại dùng cung tên thần bắn tan cũi sắt, cứu thoát Thái tử con vua Thủy tề đang bị đại bàng giam hãm. Thạch Sanh được Thái tử mời xuống chơi thủy phủ. Nhà vua hậu đãi chàng dũng sĩ cõi trần. Để đền ơn ân nhân, vua Thủy tề tặng Thạch Sanh nhiều vang ngọc, nhưng chàng khước từ, chỉ xin nhận một cây đàn thần làm kỉ vật. Thạch Sanh lại trở về gốc đa, chốn cũ yêu thương.
Hồn Chằn tinh và đại bàng gặp nhau, lập mưu báo thù Thạch Sanh. Chúng ăn trộm kho báu của nhà vua đem về giấu ở gốc đa. Thạch Sanh bị hạ ngục!
Công chúa sau khi được cứu thoát thì bị câm. Các quan ngự y đều bó tay. Lý Thông vô cùng nóng ruột… Nằm trong ngục, Thạch Sanh lấy đàn thần ra gảy. Tiếng đàn lúc thì ai oán não nùng, lúc thì hờn căm uất hận. Nghe tiếng đàn thần, công chúa tự nhiên nói được, nàng xin vua cha được gặp người đánh đàn. Gặp ân nhân, công chúa vui mừng khôn xiết kể. Lý Thông bị hạ ngục. Nhà vua giao cho Thạch Sanh xét xử. Chàng đã tha tội, cho cả hai mẹ con về quê. Nhưng đến giữa đường, cả hai mẹ con Lý Thông đều bị sét đánh chết, hóa kiếp thành bọ hung.
Vua cho Thạch Sanh làm phò mã. Mười tám nước chư hầu bất bình kéo quân vây đánh kinh đô. Thạch Sanh lại dùng đàn thần đẩy lui giặc. Hàng vạn tướng sĩ chư hầu được Thạch Sanh đãi một niêu cơm thần bé xíu mà họ ăn mãi chẳng hết.
Mấy năm sau, vua già yếu, nhường ngôi báu cho Thạch Sanh.
Ngày xửa, ngày xưa có hai vợ chồng già sống bằng nghề vào rừng kiếm củi đổi gạo nuôi thân. Họ rất tốt bụng, hiền lành, hay giúp đỡ mọi người. Tuổi đã già nhưng họ mong mãi mà chẳng có một mụn con. Ngọc Hoàng thấy thế bèn sai thái tử xuống trần gian để đầu thai làm con họ. Từ đó người vợ có mang, nhưng đã qua mấy năm mà vẫn không sinh nở. Rồi người chồng lâm bệnh chết. Người vợ sinh được một cậu con trai. Cậu bé vừa lớn lên thì người mẹ cũng chết. Cậu sống mồ côi, lủi thủi một mình trong một túp lều cũ dựng dưới gốc đa, gia tài vỏn vẹn chỉ có một lưỡi búa của cha để lại. Người ta gọi cậu là Thạch Sanh.
Năm Thạch Sanh biết dùng búa, Ngọc Hoàng sai thiên thần xuống dạy cho chàng các môn võ nghệ và các phép thần thông. Một ngày kia, có người bán rượu tên là Lí Thông đi ngang qua đó, thấy Thạch Sanh có sức khỏe phi thường, hắn bèn gạ gẫm chàng cùng kết nghĩa anh em để về nhà làm lợi cho hắn. Sớm mồ côi cha mẹ, nay có người chăm sóc đến mình nên Thạch Sanh vô cùng cảm động, chàng vui vẻ nhận lời về ở với mẹ con Lí Thông.
Ở vùng ấy bấy giờ có một con chằn tinh chuyên ăn thịt người, quan quân đã nhiều lần đến diệt trừ nhưng không thể làm gì được vì con chằn này có nhiều phép lạ. Dân làng phải lập miếu thờ nó, hàng năm nộp một người cho nó ăn thịt để nó đỡ quấy nhiễu. Năm đó đến lượt Lí Thông nộp mạng. Mẹ con hắn nghĩ cách lừa Thạch Sanh đi thay. Đợi Thạch Sanh đi kiếm củi trở về, Lí Thông mời chàng ăn uống rượu thịt ê hề, rồi bảo:
– Đêm nay đến phiên anh đi canh miếu thờ, nhưng anh đang cất dở mẻ rượu, em chịu khó đi thay giùm anh nhé, canh một đêm thôi đến sáng thì về.
Thạch Sanh thật thà nhận lời ngay. Chàng lấy búa đến miếu thờ canh gác. Nửa đêm, chằn tinh xuất hiện định vồ lấy chàng ăn thịt. Thạch Sanh dùng búa đánh lại. Chằn tinh thoắt biến thoắt hiện, Thạch Sanh phải dùng nhiều võ thuật để đối phó với nó, cuối cùng lưỡi búa của chàng đã giết chết con chằn. Nó hiện nguyên hình là một con trăn khổng lồ, nó chết để lại bên mình một bộ cung tên bằng vàng. Thạch Sanh chặt đầu chằn tinh và nhặt bộ cung tên mang về. Nghe tiếng gọi cửa của Thạch Sanh, hai mẹ con Lí Thông cứ ngỡ là hồn oan của chàng hiện về, mẹ con hắn sợ khiếp vía, van lạy rối rít. Khi Thạch Sanh vào nhà kể cho nghe chuyện giết chằn tinh, chúng mới hoàn hồn. Nhìn thấy đầu chằn, Lí Thông chợt nảy ra kế khác.
Hắn nói với Thạch Sanh:
– Con trăn này là của nhà vua nuôi, nay em lại giết nó, chắc không tránh khỏi tội chết. Em hãy trốn đi thật xa. Có chuyện gì để anh lo liệu.
Thạch Sanh thật thà tin ngay. Chàng từ giã mẹ con Lí Thông rồi trở về túp lều cũ dưới gốc đa ngày nào sinh sống. Lí Thông vội mang đầu chằn tinh vào kinh đô nộp cho nhà vua. Vua hết lời khen ngợi, ban thưởng và phong cho hắn làm Quận công.
Vua có một cô con gái xinh đẹp tuyệt trần vừa đến tuổi cặp kê, hoàng tử nhiều nước đến hỏi nàng làm vợ nhưng không ai vừa ý nàng. Nhà vua phải mở một hội kén rể lớn, hoàng tử và trai tráng khắp nơi đến dự. Công chúa đứng trên lầu cao ném quả cầu may, quả cầu trúng người nào người đó sẽ là chồng nàng. Bỗng từ trên trời cao xuất hiện một con đại bàng khổng lồ, nó sà xuống quắp công chúa bay mất. Đại bàng bay ngang qua túp lều của Thạch Sanh. Nhìn thấy nó, Thạch Sanh liền dùng cung tên vàng bắn theo trúng vào cánh. Nó bị thương, lảo đảo nhưng gắng sức bay về hang tận trong vùng núi sâu hẻo lánh. Thạch Sanh lần theo vết máu và tìm được chỗ ở của nó. Nhưng vì cửa hang kín quá chàng không chui vào được.\
