Trong nghĩa bóng của thành ngữ này, chuột tượng trưng cho thành phần xấu, thành phần phá hoại ngấm ngầm, mà mọi người không thể phân biệt khi chưa có chuyện... Lúc trong nhà có chuyện, hay trong một tập thể nào đó có vấn đề khó khăn nguy biến xảy ra, những kẻ xấu mới lộ mặt. Và trong trường hợp đó người ta dùng thành ngữ: cháy nhà ra mặt chuột.
Chuột là một loại động vật gặm nhấm, sống đời ẩn nấp trong hang hóc xó xỉnh, thường xuất hiện khi không có người để kiếm ăn hoặc phá phách, gặm nhấm tất cả những thứ mà chúng thích. Phá hại mùa màng, đục khoét nhà cửa vật dụng làm hang ổ. Nói chung chúng là một loại động vật bất lợi đối với con người. Không ai muốn trong nhà mình có loại động vật này. Thế nhưng muốn diệt trừ chúng không phải dễ, nhất là những nơi nhà cửa bề bộn, không kín đáo. Chúng luồn ngõ này, lách ngõ kia … Trong những ngôi nhà ở thôn quê xưa, bước vào thấy vắng lặng tưởng chừng như không có con chuột nào! Nhưng ngộ nhỡ ngôi nhà bị cháy thì chuột chạy ra từng đàn, và đấy là lý do phát sinh thành ngữ cháy nhà ra mặt chuột.
Trong nghĩa bóng của thành ngữ này, chuột tượng trưng cho thành phần xấu, thành phần phá hoại ngấm ngầm, mà mọi người không thể phân biệt khi chưa có chuyện... Lúc trong nhà có chuyện, hay trong một tập thể nào đó có vấn đề khó khăn nguy biến xảy ra, những kẻ xấu mới lộ mặt. Và trong trường hợp đó người ta dùng thành ngữ: cháy nhà ra mặt chuột.
Trong dân gian người ta dùng cách đốt rơm rạ um khói ở cửa hang để bắt chuột chạy ra.
Cháy nhà ra mặt chuột là câu thành ngữ chỉ những kẻ xấu bị phanh phui bộ mặt thật khi có biến cố hoặc nguy biến xảy ra với tập thể môi trường xung quanh chúng. Chuột là loài vật tượng trưng cho thành phần xấu, hoạt động ngầm, bình thường chúng sống chui lủi trong ngóc ngách mà ta khó phát hiện và làm gì được. Và chỉ khi nhà bị cháy, chúng mới đành phải chạy ra ngoài, mọi người mới có thể nhìn ra được chúng. Nhân dân ta đã mượn hình ảnh con chuột và sự việc cháy nhà để nói về những thành phần xấu trong xã hội, những kẻ xấu thường ẩn mình rất khó phát hiện, chỉ khi tập thể nơi chúng đang ở bên trong xảy ra biến cố, nguy nan, không thể lợi dụng được nữa thì chúng mới đành lộ diện, thể hiện rõ bộ mặt thật ra là những kẻ xấu xa.
