Nội dung lý thuyết
1. Ví dụ
VD1: Những từ in đậm trong các đoạn trích sau đây có nghĩa là gì? Tại sao người viết, người nói lại dùng cách diễn đạt đó?
- Vì vậy, tôi để sẵn mấy lời này, phòng khi tôi sẽ đi gặp các cụ Các Mác, cụ Lên-nin và các vị cách mạng đàn anh khác, thì đồng bào cả nước, đồng chí trong Đảng và bầu bạn khắp nơi đều khỏi cảm thấy đột ngột.
(Hồ Chí Minh, Di chúc)
- Bác đã đi rồi sao, Bác ơi!
Mùa thu đang đẹp dở, nắng xanh trời.
(Tố Hữu, Bác ơi!)
- Lượng con ông Độ đây mà... Rõ tội nghiệp, về đến nhà thì bố mẹ chẳng còn.
(Hồ Phương, Thư nhà)
Trả lời:
Các phần in đậm trong cả ba đoạn trích đều đúng trong trường hợp nói đến cái chết. Cách nói như thế là để giảm nhẹ, tránh đi phần nào sự đau buồn.
VD2: Vì sao trong câu văn sau đây, tác giả dùng từ bầu sữa mà không dùng một từ ngữ khác cùng nghĩa?
Phải bé lại là lăn vào long một người mẹ, áp mặt vào bầu sữa nóng của người mẹ, để bàn tay mẹ vuốt ve từ trán xuống cằm, và gãi rôm ở sống lưng cho, mới thấy người mẹ có một êm dịu vô cùng.
(Nguyên Hồng, Những ngày thơ ấu)
Trả lời:
Tác giả dùng từ bầu sữa tránh cảm giác thô tục.
VD3: So sánh hai câu nói sau đây, cho biết cách nói nào nhẹ nhàng, tế nhị hơn.
- Con dạo này lười lắm.
- Con dạo này không được chăm chỉ lắm.
Trả lời:
- Cách nói thứ hai là cách nói tế nhị, có tính chất nhẹ nhàng hơn đối với người tiếp nhận.
Nói giảm nói tránh là một biện pháp tu từ dùng cách diễn đạt tế nhị, uyển chuyển, tránh gây cảm giác quá đau buồn, ghê sợ, nặng nề; tránh thô tục, thiếu lịch sự.
- Dùng các từ đồng nghĩa, đặc biệt là các từ ngữ Hán Việt:
VD: chết -> quy tiên, từ trần,...
- Dùng cách nói phủ định từ ngữ trái nghĩa.
VD: Bài thơ anh dở lắm -> Bài thơ của anh chưa được hay lắm.
- Nói vòng:
VD: Anh còn kém lắm -> Anh cần phải cố gắng nhiều hơn nữa.
- Nói trống (tỉnh lược):
VD: Anh ấy bị thương nặng như thế thì không sống được lâu nữa đâu chị ạ -> Anh ấy thế thì không được lâu nữa đâu chị ạ.
- Cách tốt nhất để phân tích là đặt trong hoàn cảnh giao tiếp cụ thể (quan hệ thứ bậc xã hội, tuổi tác, tâm trạng của người nói, người nghe,...) xét nó trong mối liên hệ đối chiếu với những cách nói khác có thể dùng trong trường hợp giao tiếp đó.
- Ví dụ trong truyện ngắn Lão Hạc, Nam Cao viết:
Hôm sau lão Hạc sang nhà tôi. Vừa thấy tôi, lão bảo ngay:
- Cậu Vàng đi đời rồi, ông giáo ạ!
Đi đời ở đây có nghĩa là bị giết nhưng nếu nói bị giết thì gây cho người nghe một cảm giác ghê sợ. Nói đi đời vừa tránh gây cảm giác không hay đó đối với người nghe vừa hàm ý xót xa, luyến tiếc và đượm chút mỉa mai.
Nói giảm nói tránh thể hiện thái độ lịch sự, nhã nhặn của người nói, sự quan tâm, tôn trọng của người nói đối với người nghe, góp phần tạo nên phong cách nói năng đúng mực của con người có giáo dục, có văn hóa.