Ai về Hà Tĩnh thì về
Mặc lục chợ Hạ, uống chè Hương Sơn.
Anh đi anh nhớ quê nhà,
Nhớ canh rau muống, nhớ cà dằm tương.
Nhớ ai dãi nắng dầm sương,
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao!
Những phong tục tập quán của tổ tiên; và một trong những “phong tục” đó được diễn tả qua những câu ca dao đơn sơ mộc mạc:
Công anh làm rể Chương Đài,
Một năm ăn hết mười hai vại cà.
Giếng đâu thì dắt anh ra,
Kẻo anh chết khát với cà nhà em!
Thú thật với các bạn, tôi không nhìn thấy tận mắt cảnh “làm rể” ở Bình Giả, nhưng tôi biết rất rõ “vại cà” vì hầu như nhà nào ở Bình Giả cũng có, không nhiều thì ít... Tục lệ “cổ truyền” tôi được chứng kiến nhiều nhất ở Bình Giả là “hội nước chát”, còn gọi là nước chè xanh. Những bậc cha anh của tôi ở Bình Giả chiều chiều thường “mời” nhau quây quần bên ly “nước chát” kể chuyện thế thái nhân tình, “nói trạng” và ngay cả quyết định những việc quan trọng như hôn nhân con cái, việc xóm làng...
Chè ngon nước chát xin mời,
Nước non, non nước nghĩa người khó quên.
Ngoài những câu ca dao truyền khẩu, Nghệ An - Hà Tĩnh còn có những bài “hát giặm” do một số nho sĩ sáng tác, được bà con ưa thích và phổ biến rộng rãi. “Hát giặm” thường có tính cách trình diễn, do nam nữ đối đáp, hoặc hai ba người “ngâm” lên để kể một giai thoại, hay một sự việc vừa xảy ra, hoặc kể một sự tích gì có tình tiết, nội dung và hình thức đều được trau chuốt kỹ lưỡng. Ví dụ:
Trai:
Tiết thanh nhàn thong thả
Muốn thăm hỏi vài câu
Cuốc thánh thót kêu sầu
Gió phảng phất mùa sâu
Nhớ trong sách đã lâu:
Chuyện “Tư mã phượng cầu”
Thương thì mũi tìm trâu
Trâu đâu tìm chạc mũi (chạc mũi = giây thừng)
Gái:
Trời mở rộng phong quang
Giã ơn trời mở rộng phong quang
Em đánh tiếng đưa sang
Đêm tàn canh vò võ
Tay em cầm con bấc đỏ
Mong bỏ đĩa dầu đầy
Mời bạn ở lại đây
Đôi ta giở lời rày
Tình đó với nghĩa đây
Trai:
Giống như đọi nác đầy (đọi nác = chén nước)
Bưng nhẩn nhẩn trên tay
Không khuy sơ một hột
Gió nỏ triềng một hột
Công đôi ta thề thốt
Kể đã mấy niên rồi
Lòng đã quyết lứa đôi
Ngãi đã quyết thề bồi
Nhất ngôn nói hẳn lời
Đừng bốn chốn ba nơi
Đừng trăng gió chào mời
Trăng nhiều trăng rạng rỡ
Trăng nhiều đèn rạng rỡ
Gái:
Em đã có chồng rồi
Em đã có lứa rồi
Vung úp đã vừa nồi
Đũa ghép đã thành đôi
Bạn đừng có ỡm ờ với tôi!
Tôi lấy chân khỏa lại
Tôi lấy bàn khỏa lại
Trai:
Têm một quả trầu không
Bỏ vô hộp con rồng
Đi băng nội băng đồng
Qua năm bảy khúc sông
Qua chín mười đỗi đồng
Nghe tin em đã có chồng
Anh quăng lắc vô bụi
Bạn gạt tùa vô bụi.
Có những bài hát giặm rất dài, kể chi ly tình tiết “một chuyện tình”:
Anh thương em một tháng hai kỳ
Dồn đi tính lại, cũng như mười ngày
Năm rộn mà chầy
Có hai mươi bốn miện (miện = kỳ)
Xuân qua rồi hè đến
Thu đã muộn, đông rồi
Nhớ bạn cũ chưa nguôi,
Sang lập xuân vũ thuỷ
Đêm em nằm em nghĩ
Nghĩ kinh trập, xuân phân,
Lòng tưởng sự ái ân
Sang thanh minh, cốc vũ
Đêm dêm nằm nỏ ngủ
Nhớ bạn mãi thường thường
Tiết lập hạ nhớ thương
Bước sang tuần tiểu mãn
Trông ra ngoài chán chán
Tiết mang hiện lại gần
Người đập đất, gánh phân
Để mùa màng gặt hái
Anh thương em mãi mãi
Sang hạ chí tiết hè
Em nghe tiếng sầu ve
Em buồn trong gia sự
Bạn buồn trong gia sự
***
Tiết tiểu thử, đại thử
Trời nắng sốt lắm thay!
Ra ngồi tựa cột cây
Anh với em than thở
Bạn với mình than thở
***
Tiết lập thu, xử thử
Ai diều sáo mặc ai
Vàng lác đác giếng tây
Ta thương người bạn cộ (cộ = cũ)
Nhớ mãi người bạn cộ
***
Vừa đến tiết bạch lộ
Bầy chim trắng bay sang
Cây heo hắt lá vàng
Sang thu phân hàn lộ.
***
Đêm em nằm, em chộ (chộ = thấy)
Tiết sương giáng lại kề
Trông bạn cũ ta về
Sang lập đông giá rét
Tiết tiểu tuyết, đại tuyết
Trời giá rét lắm thay
Sang đông chí cấy cày
Dạ bồi hồi nhớ bạn
Tiết tiểu hàn chưa dạn
Đã bước sang đại hàn
Dạ tưởng nhớ người ngoan
Vừa năm cùng tháng tận
Vừa cuối mùa cuối tận
Tham khảo:
1. Non Hồng ai đắp mà cao,
Sông Lam ai bới, ai đào mà sâu?
2. Hồng sơn cao ngất mấy trùng
Lam Giang mấy trượng thì lòng mấy nhiêu
3 .Đức Thọ gạo trắng nước trong
Ai về Đức Thọ thong dong con người
4. Trèo lên chót vót Hai Vai
Ra tay khoát gió khoác vai ông Đùng.
5. Ai về Hà Tĩnh thì về
Mặc lục chợ Hạ, uống chè Hương Sơn.
6. Ai về Hồng Lộc thì về
Ăn cơm cá Bàu Nậy,
Uống nước chè khe Yên
7. Ai về Thạch Hạ mà coi
Bắc nồi lên bếp xách oi ra đồng.
8. Ai hay mít ngọt, trám bùi
Có về Cát Ngạn với tui thì về.
9. Bánh đa chợ Cày, bánh tày chợ Voi
Bánh đúc cháo kê là nghề làng Trại
10.
Lắm ló Xuân Viên, lắm tiền Hội Thống,
Lắm nống Do Nha, lắm cà Lộc Châu,
Lắm dâu Cẩm Mỹ, lắm bị Kẻ Giăng,
Lắm măng Kẻ Cừa, lắm bừa Trung Sơn,
Lắm cơn Yên Xứ.
11. Kẻ Dặm đục đá nấu vôi
Miệng thì thổi lửa, tay lôi rành rành
12. Trai Đông Thái gái Yên Hồ
Gặp nhau ta nổi cơ đồ cũng nên
13. Đặng Sơn người đẹp nước trong
Dâu non xanh bại, tơ tằm vàng sân
14. Xôi nếp cái, gái Tràng Lưu
15. Bao giờ mống Mắt mống Mê
Thuyền câu thuyền lái chèo về cho mau
