Tham khảo:
Tình cảnh lẻ loi của người chinh phụ trích trong bài Chinh phụ ngâm, nguyên tác chữ Hán là của tác giả Đặng Trần Côn, về dịch giả thì có nhiều quan điểm tranh cãi tuy nhiên đến nay người ta đã thống nhất cho rằng đó là Đoàn Thị Điểm. Đây là một trong những tác phẩm văn học xuất sắc nhất của thế kỷ XVIII, cùng mang một nội dung nhân đạo mới mẻ đó là không chỉ đồng cảm thương xót với số phận bất hạnh của con người mà còn hướng tới thể hiện sự trân trọng ngợi ca trước khát vọng hạnh phúc chính đáng của con người, đặc biệt là người phụ nữ dưới chế độ phong kiến có nhiều bất công.
Về tác giả, Đặng Trần Côn có thể được xem là một trong những tác giả bí ẩn nhất của nền văn học Việt Nam, những tài liệu và thông tin về ông cực kỳ ít và dường như không có ghi chép gì đáng kể. Chỉ biết rằng, Đặng Trần Côn sống vào khoảng nửa đầu thế kỷ XVIII, quê ở làng Nhân Mục, thuộc huyện Thanh Trì (nay là Thanh Xuân, Hà Nội). Tương truyền ông là người thông minh hiếu học, đã từng thi đỗ Hương Cống. Sự nghiệp sáng tác ngoài Chinh Phụ Ngâm là tác phẩm nổi tiếng, xuất sắc nhất thì còn có các tác phẩm thơ phú bằng chữ Hán như Tiêu Tương bát cảnh, Tùng bách thuyết thoại, Bích câu kỳ ngộ,...
Về dịch giả, thì Chinh Phụ ngâm có tổng cộng bốn bản dịch của các tác giả khác nhau trong đó bản dịch được khắc in hiện nay là bản dịch được lưu truyền rộng rãi và phổ biến nhất. Và đến nay người ta vẫn còn nhiều tranh cãi về việc bản dịch hiện hành này là của Đoàn Thị Điểm hay Phan Huy Ích. Nói về Đoàn Thị Điểm, bà được đánh giá là người phụ nữ có sắc đẹp và tài văn ưu tú nhất trong số các nữ sĩ thời trung đại. Bà sinh năm 1705, mất năm 1748, hiệu là Hồng Hà nữ sĩ, quê quán ở Văn Giang, nay thuộc tỉnh Hưng Yên, là người nổi tiếng thông minh và xinh đẹp. Tuy nhiên đường tình duyên của bà lại khá lận đận, lấy chồng muộn vào tuổi 37, chồng là tiến sĩ Nguyễn Kiều, và ngay sau cưới chồng lại phải đi sứ xa, có thể điều đó khiến Đoàn Thị Điểm rất sầu muộn và có mối đồng cảm sâu sắc với người chinh phụ trong bài Chinh phụ ngâm, nên đã tiến hành dịch bài thơ này. Về giả thuyết dịch giả là Phan Huy Ích, thì ông sinh vào năm 1750 và mất năm 1822, tự là Dụ An, quê gốc ở Hà Tĩnh, sau đó chuyển sang sinh sống ở Quốc Oai, nay thuộc Hà nội, đỗ tiến sĩ năm 26 tuổi.
Tác phẩm Chinh phụ ngâm, nguyên tác được viết theo thể trường đoản cú, bao gồm tổng thể 476 câu thơ dài ngắn không đều nhau. Bản dịch chữ Nôm được dịch giả dùng thể ngâm khúc, thường diễn tả những tâm tư, tình cảm của con người với những lời than vãn, ai oán, đau khổ. Kết hợp với thể thơ song thất lục bát của dân tộc, gồm hai câu 7 chữ, một câu 6 chữ, một câu 8 chữ, làm cho bài thơ thêm giàu nhạc điệu, uyển chuyển, đậm đà bản sắc dân tộc.
Chinh phụ ngâm được sáng tác vào đời đầu của vua Lê Hiển Tông, trong bối cảnh có nhiều cuộc khởi nghĩa nông dân liên tục xảy ra xung quanh kinh thành Thăng Long, dẫn tới triều đình phải cất quân đánh dẹp. Nhiều thanh niên trai tráng lần lượt phải lên đường tòng quân, bỏ lại vợ dại, con thơ ở nhà trong nỗi sầu muộn, thương nhớ mòn mỏi. Cảm động và đồng cảm trước tình cảnh của những người vợ lính xa nhà, Đặng Trần Côn đã sáng tác ra bài thơ Chinh phụ ngâm để bày tỏ sự thấu hiểu, sẻ chia với hoàn cảnh của những người phụ nữ này. Nội dung chính của tác phẩm chủ yếu năm ở hai điểm thứ nhất là sự oán ghét chiến tranh phi nghĩa, nội dung thứ hai đóng vai trò chủ đề ấy là diễn tả tâm trạng khao khát tình yêu và hạnh phúc lứa đôi của con người, là nét mới trong cảm hứng nhân đạo văn học thế kỷ XVIII.
Đoạn trích Tình cảnh lẻ loi của người chinh phụ nằm từ câu thứ 193 đến câu 216 của bản diễn Nôm. Bố cục đoạn trích có thể được chia làm ba phần, phần đầu từ "Dạo hiên vắng...bóng người khá thương" diễn tả nỗi bồn chồn, ngóng trông của người chinh phụ, phần thứ hai tiếp theo đến "...tựa miền biển xa", cảm giác về thời gian chờ đợi mòn mỏi của chinh phụ, phần thứ ba tiếp theo đến "Dây uyên kinh đứt phím loan ngại chùng" là sự gắng gượng để thoát khỏi nỗi cô đơn tột cùng của người chinh phụ, phần còn lại của đoạn trích là niềm mong ước được gửi tấm lòng thương nhớ đến chồng của người chinh phụ. Như vậy ta có thẻ tổng kết được rằng chủ đề chính của đoạn trích chính là những cung bậc cảm xúc cô đơn khác nhau của người chinh phụ luôn có khao khát được sống cuộc sống hạnh phúc, yên ấm bên chồng con. Và điều ấy được thể hiện một cách uyển chuyển qua từng phần của đoạn trích.
Trong đoạn đầu:
"Dạo hiên vắng thầm gieo từng bướcNgồi rèm thưa rủ thác đòi phenNgoài rèm thước chẳng mách tinTrong rèm dường đã có đèn biết chăngĐèn có biết dường bằng chẳng biếtLòng thiếp riêng bi thiết mà thôiBuồn rầu chẳng nói nên lờiHoa đèn kia với bóng người khá thương"
Thế giới tâm trạng của người chinh phụ thể hiện qua những hành động lặp đi lặp lại, hết đi qua đi lại bên hiên vắng với bước chân nặng nề, chán nản, thì lại chuyển sang ngồi xuống ngẩn ngơ bên rèm, bộc lộ sự thấp thỏm bất an, bồi hồi trong lòng của người chinh phụ. Chán đứng, chán ngồi, người chinh phụ lại hết buông rèm, rồi lại vén rèm lên, hết ngóng ra ngoài lại thẫn thờ quay vào nhìn chăm chăm vào ngọn đèn mờ, điều đó thể hiện sự chờ mong khắc khoải, bồn chồn và nỗi cô đơn trống vắng đến tội nghiệp của người chinh phụ. Không chỉ diễn tả tâm trạng của nhân vật trữ tình bằng những hành động vô thức lặp lại mà Đặng Trần Côn còn diễn tả thông qua ngoại cảnh xung quanh, trong đó hình ảnh ngọn đèn vô tri vô giác lại trở thành người bạn duy nhất để người chinh phụ chia sẻ nỗi buồn rầu bi thiết của mình. Nhưng chính vì ngọn đèn là vô tri vô giác, nên bộc lộ tâm tư chỉ ở một phía người chinh phụ, còn ngọn đèn chong ấy thì mãi mãi không thể vỗ về, an ủi người chinh phụ, dẫn tới sự cô đơn càng trở nên rõ ràng hơn cả.
Đoạn tiếp theo:
"Gà eo óc gáy sương năm trốngHòe phất phơ rủ bóng bốn bênKhắc giờ đằng đẵng như niênMối sầu dằng dặc tựa miền biển xa"
Tiếng gà "eo óc" là một từ láy tượng thanh rất hay diễn tả thật đạt cái cảnh vắng vẻ quạnh quẽ sớm hôm đầy thê lương, thêm vào đó cành hòe phất phơ yếu đuối lại càng có giá trị tương hỗ diễn tả cái cảnh triền miên, khắc khoải của chinh phụ trong cô đơn lẻ loi. Làm nổi bật cảnh tượng cô đơn một bóng, người chinh phụ lại càng thấm thía hơn bao giờ hết cảnh thời gian trôi qua một cách chậm rãi, vô vị, cùng với mối sầu khổ trải dài mênh mông vô tận trong tâm khảm.
Đến đoạn thứ 3 khi người chinh phụ gắng gượng vượt qua nỗi cô đơn nỗi nhớ bằng nhiều hành động khác nhau nhưng dường như nỗi nhớ, nỗi cô đơn lại càng trở nên mãnh liệt.
"Hương gượng đốt hồn đà mê mảiGương gượng soi lệ lại châu chanSắt cầm gượng gảy ngón đànDây uyên kinh đứt phím loan ngại chùng"
Đốt hương để tìm sự thanh thản, tìm sự che chở trong thế giới tâm linh thế nhưng bản thân nàng lại càng chìm đắm hơn vào trong nỗi sầu "mê mải". Soi chỉnh dung nhan, tìm vui thú trong việc điểm trang, thế nhưng lại phải đối diện với sự cô đơn, càng thấm thía hơn cái cảnh ngộ của bản thân mình khi nhận thấy dung nhan ngày càng một tiều tụy, tuổi xuân ngày càng vơi bớt. Khi tìm đến ngón đàn giải khuây thì chinh phụ lại phải đối mặt với nỗi lo lắng khi sợ đàn đứt dây, mang đến điềm ý xấu.
Đoạn cuối cùng nỗi cô đơn trống trải của người chinh phụ tiếp tục được gửi gắm thông qua các hình ảnh thiên nhiên.
"Lòng này gửi gió đông có tiện...Cành cây sương đượm tiếng trùng mưa phun"
Đoạn thơ tái hiện lại không gian khoảng cách chia xa giữa người chinh phu và người chinh phụ, thông qua từ "non Yên", ý chỉ nơi người chồng đang tranh đấu và thông qua cả hai câu thơ "Nhớ chàng thăm thẳm đường lên bằng trời/Trời thăm thẳm xa vời khôn thấu", diễn tả khoảng cách xa xăm ngàn dặm, khó có thể vượt qua. Tuy nhiên với nỗi nhớ thương đong đầy, người chinh phụ đã tìm ra được một giải pháp rất hay ấy là gửi nỗi nhớ "nghìn vàng" cho cơn gió Đông mang theo ra tiền tuyến. Rồi cuối cùng lại quay trở lại đối mặt với bi kịch cô đơn quạnh quẽ của mình.
Về đặc sắc nghệ thuật ta có thể thấy trong đoạn trích này, đặc sắc nghệ thuật chủ yếu là sự thành công trong việc miêu tả, bộc lộ tâm trạng nhân vật, biến thế giới vô hình trở thành vô hình thông qua việc miêu tả các hành động, dáng điệu, cử chỉ của nhân vật và thiên nhiên bên ngoài. Thứ hai nữa là sự uyển chuyển trong việc sử dụng thể thơ song thất lục bát có tính nhạc điệu, cùng với hệ thống từ láy giàu giá trị biểu cảm có ý nghĩa rất lớn trong việc thể hiện thế giới nội tâm của nhân vật.
Kết lại Tình cảnh lẻ loi của người chinh phụ nói riêng và Chinh phụ ngâm nói riêng là một tác phẩm hay và nổi bật trong nền văn học trung đại của Việt Nam thế kỷ XVIII, với những giá trị nhân văn, nhân đạo vô cùng cao cả, tốt đẹp dần hướng đến đề cao, ca ngợi ước mơ, khát vọng hạnh phúc của con người cũng như người phụ nữ dưới chế độ phong kiến. Ngoài ra nó còn là tác phẩm gián tiếp tố cáo tội ác của những cuộc chiến tranh phi nghĩa liên miên và sự bất lực của triều đình trong việc an dân.
