Đọc hiểu văn bản: Đêm nay Bác không ngủ.

Nội dung lý thuyết

Các phiên bản khác

I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả

Minh Huệ (1927 - 2003)

- Tên khai sinh: Nguyễn Đức Thái.

- Quê quán: Vinh, Nghệ An.

- Minh Huệ làm thơ từ thời kháng chiến chống thực dân Pháp.

2. Tác phẩm

@307693@

- Hoàn cảnh sáng tác: 1951, dựa trên một sự kiện trong chiến dịch Biên giới cuối năm 1950.

- Thể thơ: 5 chữ.

- Phương thức biểu đạt: Biểu cảm kết hợp với tự sự và miêu tả.

- Bố cục: 2 phần.

+ Phần 1 (9 khổ đầu): Lần thức dậy thứ nhất của anh đội viên.

+ Phần 2 (7 khổ còn lại): Lần thức dậy thứ ba của anh đội viên.

II. Đọc hiểu văn bản

1. Tâm tư anh đội viên

- Hoàn cảnh:

+ Thời gian: trời đã về khuya.

+ Không gian: mái lều tranh "xơ xác", trời mưa "lâm thâm".

→ Lạnh giá, thiếu thốn, khó khăn.

- Lần thức dậy đầu tiên:

+ Thái độ: ngạc nhiên, băn khoăn đến khắc khoải, lo lắng vô cùng (khổ 1).

+ Hành động: nhìn và dõi theo những cử chỉ, hành động của Bác (khổ 2, 3, 4).

+ Tâm trạng: 

  • Mơ màng như nằm trong giấc mộng đẹp đẽ, ấm áp (khổ 5).
  • Thổn thức, thì thầm xúc động (khổ 6).

→ Nghệ thuật:

+ Từ láy.

+ Điệp từ "càng": diễn tả tình thương tăng cấp của anh đội viên với Bác.

+ Ẩn dụ: "Người cha": Bác như người cha của mình, của dân tộc.

+ So sánh: "Như nằm trong giấc mộng"; "Bóng Bác cao lồng lộng/ Ấm hơn ngọn lửa hồng": thể hiện tình cảm thân thiết, ngưỡng mộ của anh đội viên với Bác.

- Lần thứ ba thức dậy:

+ Hốt hoảng, giật mình, nằng nặc mời Bác ngủ.

+ Đồng cảm, thấu hiểu "Anh đội viên nhìn Bác/ Bác nhìn ngọn lửa hồng".

+ Niềm vui sướng khi hiểu được tấm lòng, sự vĩ đại của Bác "Lòng vui sướng mênh mông".

→ Nghệ thuật:

+ Từ láy "nằng nặc".

+ Đảo trật tự ngôn từ, lặp lại các cụm từ: Diễn tả tăng dần mức độ bồn chồn, lo lắng, tình cảm chân thành của anh đội viên với Bác.

➩ Tình cảm yêu kính của anh đội viên, cũng như của tác giả và toàn dân tộc Việt Nam với Bác.

@307514@

2. Hình ảnh Bác Hồ

- Cử chỉ: đốt lửa, dém chăn, nhón chân nhẹ nhàng. → Sự lo lắng, chăm sóc ân cần, tình yêu thương của Bác với chiến sĩ.

- Hình dáng: vẻ mặt trầm ngâm, mái tóc bạc, ngồi đinh ninh, chòm râu im phăng phắc, bóng Bác cao lồng lộng. → Bác lặng trong những ưu tư, suy tư. Hình ảnh Bác vừa to lớn, vĩ đại vừa gần gũi, ân tình.

- Lời nói: Chú cứ việc ngủ ngon, không an lòng, thương đoàn dân công. → Tình cảm, lòng yêu thương bao la rộng lớn. Sự hi sinh vĩ đại, lo cho dân hơn cho mình.

→ Nghệ thuật: 

+ Các từ láy gợi hình.

+ So sánh, ẩn dụ.

- Khổ thơ cuối:

+ Điệp ngữ "Đêm nay" nhấn mạnh việc nhiều đêm không ngủ. → Bác thức là một lẽ thường tình.

​@307613@

+ "Bác là Hồ Chí Minh" → Giọng thơ khẳng định: Bác là vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam.

➩ Tình cảm yêu thương bao la, sự vĩ đại của Bác với chiến sĩ, đồng bào và đất nước.

III. Tổng kết

1. Nội dung

Qua câu chuyện về một đêm không ngủ của Bác Hồ trên đường đi chiến dịch, bài thơ đã thể hiện tấm lòng yêu thương sâu sắc, rộng lớn của Bác với bộ đội và nhân dân, tình cảm yêu kính, cảm phục của người chiến sĩ đối với lãnh tụ.

2. Nghệ thuật

Bài thơ sử dụng thể thơ năm chữ, có nhiều vần liền thích hợp với lối kể chuyện, kết hợp miêu tả, kể với biểu cảm, có nhiều chi tiết giản dị, chân thực và cảm động.

IV. Hướng dẫn trả lời câu hỏi cuối bài

1. Bài thơ có những nhân vật nào? Tìm các chi tiết liên quan đến hoàn cảnh xuất hiện của các nhân vật. Kể lại câu chuyện trong bài thơ dựa theo trật tự thời gian (khoảng 9 - 10 dòng).

- Bài thơ có 2 nhân vật: anh đội viên và Bác Hồ.

- Hoàn cảnh xuất hiện ở chi tiết:

+ Thấy trời khuya lắm rồi.

+ Lặng yên bên bếp lửa.

+ Ngoài trời mưa lâm thâm.

+ Mái lều tranh xơ xác.

- Kể lại câu chuyện: 

Đêm nay ở chiến khi ngoài trời mưa lâm thâm, có anh đội viên nửa đêm giật mình tỉnh giấc. Hình ảnh đập vào mắt anh là Bác Hồ đang ngồi lặng yên bên bếp lửa. Mái tóc Bác đã bạc đi rất nhiều. Đêm khuya thanh vắng, Bác lặng lẽ rón chân đi tới kéo chăn cho từng người. Thấy Bác tới gần, anh đội viên kẽ hỏi:" Bác ơi! Bác chưa ngủ ạ? Bác có lạnh lắm không ạ?'. Nghe thế, Bác đáp lại anh đội viên bằng giọng trầm ấm:" Chú cứ việc ngủ ngon để mai còn đi đánh giặc". Nghe lời Bác, anh đội viên chìm vào giấc ngủ tiếp nhưng dường như lúc này giấc ngủ  cũng không còn được sâu như lúc đầu nữa. Những câu hỏi được đặt ra quanh quẩn trong đầu không hiểu vì sao Bác thao thức đến vậy. Lần thứ ba thức dậy, thắc mắc của a đã được giải đáp, Bác thức trong đêm là vì lo việc nước, thương đoàn dân công thương mọi người còn đang vất vả. Xúc động trước tình thương của Bác, anh thức luôn cùng Bác đêm đó.

2. Liệt kê các chi tiết thể hiện tình cảm của Bác đối với các chiến sĩ và dân công. Chi tiết nào gây ấn tượng nhất cho em.

- Các chi tiết thể hiện tình cảm của Bác với các chiến sĩ và dân công:

" Rồi bác đi dém chăn

Từng người từng người một

Sợ cháu mình giật thột

Bác nhón chân nhẹ nhàng." 

 

" Bác thương đoàn dân công"

" Càng thương càng nóng ruột

Mong trời sáng mau mau"

- Em thích nhất hình ảnh Bác dém chăn cho từng người vì nó thể hiện sự chăm chút, chu đáo, yêu thương của Bác.

3. Tìm các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác Hồ (từ dòng 1 - dòng 44). Chi tiết nào đem lại cho em nhiều cảm xúc nhất?

- Các chi tiết thể hiện tình cảm anh đội viên dành cho Bác:

" Không biết nói gì hơn

Anh nằm lo Bác ốm

Lòng anh cứ bề bộn"

" Anh hoảng hốt giật mình"

" Anh vội vàng nằng nặc"

"Lòng vui sướng mênh mông

Anh thức luôn cùng Bác"

- Em thích nhất chi tiết: "Không biết nói gì hơn/ Anh nằm lo Bác ốm/ Lòng anh cứ bề bộn" vì đôi khi sự lo lắng, tình cảm yêu kính nhất không cần hoặc không thể nói ra bằng lời.

4. Câu thơ “Đêm nay Bác không ngủ” được điệp lại mấy lần trong bài thơ? Ý nghĩa của sự điệp lại này là gì?

- Câu thơ được lặp lại 3 lần.

- Bằng việc nhắc lại câu thơ "Đêm nay Bác không ngủ", Minh Huệ muốn nói về tấm lòng của Bác. Câu thơ ấy thể hiện Bác là một con người yêu thương dân, lo lắng cho dân, một lòng muốn bảo vệ nước. Bác thương các chiến sĩ vì muốn trận đấu ngày mai giành thắng lợi. Bác ân cần chăm sóc họ với tình thường bao la rộng lớn như biển cả. Nhà thơ muốn mọi người hiểu  về tấm lòng, về con người cũng như phẩm chất đáng kính của Bác.

5. Hãy chỉ ra một số yếu tố miêu tả trong văn bản và nêu tác dụng qua một ví dụ cụ thể.

" Vẻ mặt Bác trầm ngâm

Ngoài trời mưa lâm thâm

Mái lều tranh xơ xác"

" Bác nhón chân nhẹ nhàng"

" Bóng bác cao lồng lộng 

Ấm hơn ngon lửa hồng"

- Em thích nhất là hình ảnh " Bóng bác cao lồng lộng/ Ấm hơn ngọn lửa hồng".

→ Nhà thơ đã sử dụng hình ảnh ngọn lửa để so sánh Bác Hồ là một ngọn lửa vừa gần gũi, vừa vĩ đại, một nguồn tình cảm ấm áp của toàn Đảng, toàn dân, toàn quân ta trong những ngày đầu của cuộc kháng chiến gian nan, thiếu thốn. Qua đó tôn vinh sự vĩ đại của Bác và ngợi ca tình yêu thương của Người dành cho các chiến sĩ.

6. Đoạn trích sau là toàn bộ câu chuyện mà Minh Huệ được nghe kế lại về Bác. Đọc đoạn trích và thực hiện yêu cầu bên dưới:

“Một đêm, Bác Hồ ghé vào một lán bộ đội giữa rừng. Một đội viên tỉnh giấc thấy có một cụ già Nùng đang tiếp củi vào bếp lửa giữa lán. Bóng ông cụ và ánh lửa như đang toả sáng, xua đi bóng tối và cái lạnh lẽo của núi rừng. Anh trùm kín thêm áo trấn thủ lên đầu định ngủ tiếp nhưng linh tính mách bảo anh một điều gì đó. Anh ló đầu ra, căng mắt quan sát và nhận ra Bác Hồ. Anh vùng dậy sung sướng định reo lên nhưng không hiểu sao, anh chỉ lại run run khẽ thốt:

- Bác ơi, sao Bác chưa ngủ ạ? Thưa Bác, mời Bác đi ngủ...

Bác cười hiển, đầm ấm:

- Được, cháu cứ ngủ ngon, Bác sẽ đi ngủ.

Vâng lời Bác, anh đội viên trở về sạp. Nhưng làm sao có thể ngủ được khi được gặp Bác Hồ và Bác Hồ còn thức. Thế là anh lại vùng dậy, nài nỉ mời Bác đi ngủ kẻo trời sắp sáng. Bác lại âu yếm bảo: “Cháu cứ việc ngủ ngon, ngày mai đi đánh giặc. Cháu ngủ ngon là Bác khoẻ. Bác không buồn ngủ vì trời lạnh còn nhiều bộ đội và dân công ngủ ngoài rừng.”...”.

(Nhà thơ Minh Huệ đã viết bài thơ “Đêm nay Bác không ngủ” như thế nào?)

Chỉ ra sự giống nhau, khác nhau giữa đoạn trích và bài thơ của Minh Huệ.

- Giống nhau: Đều thể hiện tấm lòng yêu thương sâu sắc, rộng lớn của Bác với bộ đội và nhân dân. Đồng thời nêu lên tình cảm yêu kính, cảm phục của người chiến sĩ đối với lãnh tụ.

- Khác nhau:

+ Hình thức: 1 bài là văn xuôi, 1 bài diễn đạt bằng thơ.

+ Nội dung: Bài thơ là anh đội viên kể về một đêm Bác không ngủ ấy (ngôi thứ nhất). Bài văn trên là Minh Huệ nghe kể lại (ngôi kể thứ ba).