I. Mở bài
Ai đã đọc bài Tràng Giang của Huy Cận, dù chỉ một lần, cũng không thể nào quên được hai câu thơ kết thúc tác phẩm như một điểm nhấn nghệ thuật cho bài thơ về con sông buồn của mình:
Lòng quê dợn dợn vời con nước
Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà.
II. Thân bài
1. Ý thơ này Huy Cận đã kế thừa của Thôi Hiệu trong bài Hoàng Hạc lâu nổi tiếng, cũng ở hai câu thơ cuối tác phẩm:
Nhật mộ hương quan hà xứ thị
Yên ba giang thượng sử nhân sầu.
(Tản Đà dịch: Quê hương khuất bóng hoàng hôn
Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai?)
2. Huy Cận có học Thôi Hiệu nhưng lại thêm cho Thôi Hiệu một ý thơ mới. Với Thôi Hiệu phải có "khói sóng trên sông" ("Yên ba giang thượng") mới gợi nên nỗi buồn trong lòng người; còn với Huy Cận thì "không khói hoàng hôn" mà nỗi nhớ nhà vẫn dâng lên thăm thẳm. Hóa ra nồi nhớ nhà ấy đã đầy ắp trong lòng thi nhân, cứ thế mà trào ra, không cần đến ngoại cảnh. Đó là phần sáng tạo của nhà thơ, khiến cho ý thơ thêm mạnh, cảm hứng thêm sâu, chủ đề bài thơ nổi bật.
3. Ớ vị trí cuối bài thơ, mạch thơ đi đến cao trào, câu thơ như một sự dồn nén cảm xúc của thi nhân để bật ra tư tưởng của thi phẩm. Trước Tràng Giang mênh mang, nhà thơ cô đơn trống rỗng và cảm nhận về "cái không" dâng lên tràn ngập trong lòng. Từ "không đò", "không cầu" trên một dòng sông khdhg người, đến âm thanh của sự sống cũng không còn ("Đâu tiếng làng xa vãn chợ chiều"), tất cả là để đi đến một cái không cuôì cùng, quan trọng nhất: không còn biểu tượng của sự sống:
Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà.
Không còn gì cả, vậy mà nỗi nhớ nhà vẫn dâng lên thăm thẳm thì đó mới đúng là nỗi nhớ nhà của Huy Cận lúc này - một thi nhân mất nước một mình cô đơn trống vắng giữa cảnh trời nước mênh mang, vũ trụ bao la vô cùng vô tận.
4. Cái hay của câu thơ còn ở âm điệu, nhạc điệu, một nhạc điệu buồn rất đặc trưng của Huy Cận - một hồn thơ "mang mang thiên cổ sầu". Trong câu thơ có nhịp điệu dập dềnh của sóng nước, cũng là nhịp điệu dập dềnh của nỗi buồn nhớ nhà trong lòng người:
Lòng quê dợn dợn vời con nước
Không khói hoàng hôn củng nhớ nhà.
III. Kết bài
Câu thơ khép lại bài thơ rồi mà dư ba vẫn còn mãi trong lòng người đọc từ bấy đến nay. Sóng vẫn dập dềnh trên sông cùng với nỗi buồn sâu lắng mà thi nhân đã gửi hồn mình vào Tràng Giang. Đó là một câu thơ để đời của Huy Cận, cũng là một trong những câu thơ hay nhất của phong trào Thơ mới.
Lửa thiêng (1940) của Huy Cận là một tập thơ sáng giá trong Thơ mới Việt Nam. Phong cảnh trong Lửa thiêng, nhất là trong các bài thơ Vạn lí tình, Tràng giang, Đẹp xưa... đều đượm một nỗi buồn man mác:
Tôi ngã ba sông nước bốn bề
Nửa chiều gà lạ gáy trên đê...
Đó là con sông Thâm bên núi Mồng Gà thuộc Hương Sơn (Hà Tĩnh), quê hương thân yêu của nhà thơ. Trong Tràng giang, một nỗi buồn như dồn nén thấm sâu vào cảnh vật và lan xa muôn vàn con sóng, nhất là bốn câu kết của bài thơ:
Lớp lớp mây cao đùn núi bạc,
Chim nghiêng cánh nhỏ bóng chiều sa,
Lòng quê dợn dợn vời con nước,
Không khói hoàng hôn củng nhớ nhà.
Bao trùm cả bài thơ là một không gian nghệ thuật bao la, thật đẹp và cũng thật buồn. Có sóng gợn tràng giang buồn điệp điệp. Có lơ thơ cồn nhỏ gió đìu hiu. Có lặng lẽ bờ xanh tiếp bãi vàng... và trước mắt nhà thơ là một khung cảnh bao la, vắng vẻ: Sông dài, trời rộng, bến cô liêu.
Khổ cuối nói đến hoàng hôn trên tràng giang. Một cái nhìn xa vời vợi. Trước mắt nhà thơ là những núi mây nhô lên, đùn lên lớp lớp màu trắng bạc. Cảnh sắc thiên nhiên rất tráng lệ. Bầu trời chắc là xanh thẳm, hoặc tím thầm trong khoảnh khắc hoàng hôn nên màu mây ở cuối chân trời mới ánh lên màu bạc ấy. Giữa cái bao la mênh mộng bỗng xuất hiện một cánh chim nhỏ nhoi. Cánh chim dang chở nặng bóng chiều, bay vội vã. Trên cái nền tím sẫm, nhạt nhòa của bóng chiều hôm, hiện lên những núi bạc mây cao và một con chim lạc đàn nghiêng cánh nhỏ. Hai nét vẽ ấy tượng trưng cho những cảnh chiều hôm trong tâm tưởng người lữ thứ: Ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi... (Bà Huyện Thanh Quan), Chim hôm thoi thóp về rừng... (Nguyễn Du). Nghệ thuật tương phản giữa cánh chim nghiêng nhỏ bé và mờ dần với núi mây bạc hùng vĩ, với trời đất bao la đã làm cho cảnh đất trời và tràng giang thêm mênh mông hơn, xa vắng hơn, và cũng buồn hơn.
Bốn câu kết mang ý vị cổ điển rất đậm đà. Ý vị ấy, màu sắc ấy được thể hiện ở hình ảnh nhà thơ một mình đứng lẻ loi giữa vũ trụ bao la, lặng lẽ cảm nhận cái vô cùng của không gian, thời gian đối với kiếp người hữu hạn. Một cánh chim, một núi mây bạc... cũng dẫn hồn ta đi về mọi nẻo, đến với mọi phía chân trời: Lưng trời sóng rợn lòng sông thẳm - Mặt đất mây đùn cửa ải xa (Đỗ Phủ). Ý vị cổ điển ấy lại được tô đậm bằng một tứ thơ Đường:
Lòng quê dợn dợn vời con nước
Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà.
Hơn mười hai thế kỉ trước, trong bài thơ Hoàng Hạc lâu, Thôi Hiệu đã viết:
Quê hương khuất bóng hoàng hôn,
Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai.
(Tàn Đà dịch)
Huy Cận nhìn cao rồi nhìn xa theo tràng giang vời con nước, ở trên nhà thơ đã phủ định: Mênh mông không một chuyến đò ngang - Không cầu gợi chút niềm thân mật... thì ở đây, ông lại nói: Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà. Nỗi buồn cô đơn và nỗi nhớ quê tràn ngập tâm hồn khách tha hương trong buổi hoàng hôn, bên dòng sông đang mải miết trôi về tận phương nào xa xôi.
Thơ Huy Cận hàm súc, cổ điển và thấm đẫm màu sắc triết lí suy tưởng. Một hồn thơ bơ vơ, sầu não ấy luôn hướng tới sự giao hòa giữa con người và tạo vật trên một không gian mênh mông, vắng lặng. Cảnh sắc trong Tràng giang đẹp mà buồn. Tình quê, lòng quê trong bốn câu kết thật vô cùng sâu sắc, thắm thiết. Đó là những vần thơ mãi mãi vương vấn lòng người trong mọi thời gian và không gian.
Thơ thất ngôn trong Tràng giang mang vẻ đẹp cổ kính, trang trọng. Mỗi khổ thơ nếu đứng tách riêng ra sẽ trở thành một bài tứ tuyệt thể hiện sâu sắc cảm hứng mà tác giả đã viết trong lời đề từ: Bâng khuâng trời rộng nhớ sông dài. Nỗi buồn bâng khuâng và nỗi nhớ ấy là của một tấm lòng đang hoài vọng quê hương. Âm điệu đoạn thơ trầm bổng như muôn ngàn sóng gợn buồn điệp điệp trong lòng người đọc bấy lâu nay. Cảnh sắc hoàng hôn và lòng quê được nói đến trong đoạn thơ mãi mãi khơi gợi trong ta hình bóng quê hương yêu dấu. Tràng giang đã và đang mang theo bao vạn lí tình trong hồn ta..
