iệc giáo dục, bồi dưỡng, rèn luyện các phẩm chất và năng lực nhằm giúp trẻ phát triển nhân cách một cách toàn diện là một quá trình lâu dài liên tục, diễn ra ở nhiều môi trường khác nhau, liên quan rất nhiều đến các mối quan hệ xã hội phức tạp. Vì thế, việc giáo dục nói chung và giáo dục trẻ em nói riêng luôn luôn đòi hỏi sự phối hợp, kết hợp chặt chẽ của nhiều lực lượng xã hội và nhất là đòi hỏi sự quan tâm đúng cách của nhà trường, gia đình và mọi người trong xã hội.
Chúng ta đều biết rằng trong thực tế, trong môi trường xã hội mà trẻ sống, học tập và phát triển; bên cạnh các mặt tác động tốt, các ảnh hưởng tích cực luôn luôn tồn tại, hàm chứa các yếu tố có thể gây nguy hại đến sự phát triển nhân cách của trẻ và với đặc điểm hiếu động và ít vốn sống lại trẻ dễ bắt chước theo, dần dần trở thành thói quen xấu, tác động tiêu cực đến sự phát triển nhân cách của trẻ. Nhất là khi thiếu sự phối hợp đúng đắn, thiếu sự thống nhất tác động giáo dục giữa nhà trường và gia đình thì hậu quả xấu trong giáo dục sẽ xuất hiện, nếu không kịp thời khắc phục hậu quả sẽ rất tai hại.
Trong lý luận cũng như trong thực tiễn giáo dục, sự thống nhất tác động giáo dục từ nhà trường, gia đình và xã hội được xem là vấn đề có tính nguyên tắc đảm bảo cho mọi hoạt động giáo dục có điều kiện đạt hiệu quả tốt. Trong việc tổ chức kết hợp các lực lượng giáo dục, gia đình có vai trò và tác động vô cùng quan trọng, là trọng tâm của các hoạt động kết hợp. Gia đình là nơi trẻ được sinh ra, lớn lên và hình thành nhân cách của mình. Ảnh hưởng giáo dục của gia đình đến với trẻ là đầu tiên và sớm nhất. Giáo dục con cái trong gia đình không phải chỉ là việc riêng tư của bố mẹ, mà còn là trách nhiệm đạo đức và nghĩa vụ công dân của những người làm cha mẹ. Nó được xác định trong nhiều văn bản pháp luật ở nước ta hiện nay như trong Hiến pháp, Luật Hôn nhân và gia đình, Luật Bảo vệ chăm sóc và giáo dục trẻ em, …gắn với quan hệ máu mủ ruột thịt và tình yêu thương sâu sắc của ông bà, cha mẹ với con cái nên giáo dục gia đình mang tính xúc cảm mạnh mẽ, có khả năng cảm hóa lớn nhất. Tùy vào điều kiện kinh tế, đời sống của mỗi gia đình mà việc tiến hành giáo dục trong các giai đoạn phát triển của trẻ có các nội dung, hình thức, nhiệm vụ khác nhau:
– Ngay khi trẻ đang nằm nôi, bố mẹ đã phải dạy trẻ biết yêu thương, vui cười thông qua việc chơi và trò chuyện với bé, dạy chế độ sinh hoạt thông qua việc cho bé ăn, ngủ, vệ sinh.
– Lứa tuổi mầm non, cha mẹ cần phối hợp với nhà trường quan tâm đến các mặt sau đây của trẻ: Chế độ ăn uống, chế độ sinh hoạt, việc rèn luyện các giác quan, phát triển ngôn ngữ, việc dạy trẻ cách ứng xử đúng đắn, giáo dục lòng thương yêu đối với sự vật và con người xung quanh mình.
– Khi các em vào trường tiểu học, công việc học tập trở thành nhiệm vụ chủ đạo của trẻ. Vì vậy các bậc cha mẹ phải quan tâm tạo điều kiện thuận lợi như giúp các em rèn luyện các nề nếp thói quen học tập, vệ sinh, mua sắm đồ dùng học tập đầy đủ, các kỹ năng tự chăm sóc, bảo vệ,…
– Khi các em lên trung học cơ sở, nhiệm vụ học tập càng nặng nề, thời gian đầu tư cho việc học tăng thêm, đồng thời quan hệ bè bạn, quan hệ xã hội phức tạp hơn. Ngoài việc quan tâm đến việc học tập của trẻ, cha mẹ nên dành thời gian chú ý đến các mối quan hệ của con cái với bạn bè để kịp thời phát hiện những lệch lạc do bạn xấu rủ rê, chú ý đến sự phát triển năng khiếu, định hướng việc lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với năng lực của con mình.
– Ở trung học phổ thông, về mặt sinh lý cơ thể cũng như đời sống tâm lý của trẻ có những biến đổi rất mạnh mẽ, chuyển từ trẻ con sang người lớn. Đây là thời kỳ khủng hoảng trong quá trình phát triển của tuổi thanh thiếu niên. Ở giai đoạn này, các em thường muốn thử nghiệm khả năng, mong muốn của cá nhân mình vào thực tiễn cuộc sống. Trong khi vốn sống còn nghèo nàn, khả năng suy xét nông cạn nên thường dẫn đến những va vấp, gây những hậu quả tai hại cho bản thân và gia đình. Trong điều kiện của nền kinh tế thị trường, nhiều em ở độ tuổi này đã sa đà vào các trò giải trí quá mức như nghiện chơi gêm, chát chít,… thậm chí có em sa vào tệ nạn xã hội như cá cược, trộm cắp, trấn lột,…
Để việc giáo dục gia đình có hiệu quả tốt, các bậc cha mẹ cần quan tâm xây dựng một gia đình đầy đủ toàn vẹn, trong đó mọi thành viên có nghĩa vụ và trách nhiệm với nhau. Xây dựng một phong cách sinh hoạt có nề nếp, phù hợp nhu cầu hứng thú nhằm phát huy những mặt tích cực của trẻ. Đặc biệt cha mẹ, người lớn phải giữ uy tín vai trò gương mẫu của mình trong gia đình và ngoài xã hội. Thường xuyên liên hệ chặt chẽ với nhà trường, đoàn thể để nắm được mục đích giáo dục, có sự phối hợp chặt chẽ.
Cụ thể:
Tham gia tích cực vào hội phụ huynh của trường, quan tâm giúp đỡ nhà trường xây dựng cơ sở vật chất, các phương tiện dạy học để nhà trường có điều kiện nâng cao chất lượng giáo dục. Những cuộc họp do nhà trường tổ chức, các bậc phụ huynh cần đi đầy đủ để nắm được yêu cầu giáo dục của nhà trường mà có sự kết hợp. Gia đình cần xây dựng truyền thống “tôn sư trọng đạo”, bảo vệ uy tín thầy cô giáo, tuyệt đối tránh các hành vi thiếu tôn trọng thầy cô giáo trước mặt con cái. Trong sự phát triển nguồn nhân lực cho đất nước đang đổi mới hiện nay, rõ ràng nổi lên yêu cầu cấp bách là nâng cao chất lượng người lao động, đào tạo con người có nhân cách, có kỹ luật lao động. Để có được những con người đảm bảo yêu cầu của đổi mới xã hội cần có sự kết hợp nhịp nhàng đồng bộ và hỗ trợ giữa ba môi trường giáo dục: gia đình – nhà trường và xã hội, tác động mạnh vào việc phát triển nhân cách toàn diện cho trẻ em. Nhà trường sẽ là vai trò trung tâm, tổ chức phối hợp dẫn dắt nội dung, phương pháp giáo dục của gia đình và các lực lượng trong xã hội. Bởi lẽ nhà trường là một tổ chức chuyên biệt đối với công tác giáo dục, được sự lãnh đạo trực tiếp của Đảng và nhà nước, nắm vững quan điểm, đường lối, mục tiêu bồi dưỡng đào tạo con người xã hội chủ nghĩa. Mặt khác, nhà trường luôn luôn có đội ngũ thầy cô giáo có trình độ, năng lực, nhiệt tình, tâm huyết và yêu nghề mến trẻ, đã được đào tạo có hệ thống. Giáo dục nhà trường trong mọi thời đại có chức năng cơ bản là truyền thụ tri thức văn hóa đã được rút kết từ các tinh hoa của nhân loại, mở mang trí tuệ cho học sinh. Nhờ nắm vững những tri thức văn hóa cơ bản này mà nhân cách của các em được hình thành và phát triển một cách vững vàng.Để thống nhất và tập hợp được sức mạnh của toàn xã hội trong việc giáo dục thế hệ trẻ, nhà trường vừa phải không ngừng nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện vừa phải phối hợp chặt chẽ với gia đình, với các tổ chức xã hội hướng vào một số công việc cụ thể sau đây:
Đưa nội dung, mục tiêu giáo dục trong nhà trường vào các tổ chức xã hội trong địa phương như: Đoàn thanh niên, Hội phụ nữ, Hội nông dân, Hội cựu chiến binh, Hội người cao tuổi,…nhằm thống nhất định hướng tác động đối với quá trình hình thành và phát triển nhân cách của trẻ. Phát huy vai trò nhà trường là trung tâm văn hóa giáo dục của địa phương, tổ chức việc phổ biến các tri thức khoa học kỹ thuật, văn hóa xã hội…đặc biệt là những kiến thức biện pháp giáo dục trẻ trong điều kiện xã hội phát triển theo cơ chế thị trường đang rất phức tạp cho các bậc cha mẹ, giúp họ hiểu được đặc điểm trong đời sống, tâm sinh lý của trẻ hiện nay. Phối hợp với địa phương tổ chức cho học sinh tham gia tích cực vào các hoạt động văn hóa xã hội như: xóa đói giảm nghèo, dân số kế hoạch hóa gia đình, đền ơn đáp nghĩa, xây dựng gia đình văn hóa mới,…nhằm góp phần cải tạo môi trường gia đình và xã hội ngày càng tốt đẹp hơn.Tóm lại, việc phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội đối với việc chăm sóc giáo dục trẻ là một nguyên tắc cơ bản nếu muốn có sự thành công. Sự phối hợp chặt chẽ ba môi trường giáo dục trên, trước là để đảm bảo sự thống nhất trong nhận thức cũng như hoạt động giáo dục cùng một hướng, một mục đích, một tác động tổ hợp, đồng tâm tạo sức mạnh kích thích, thúc đẩy quá trình phát triển nhân cách của trẻ, tránh sự tách rời mâu thuẫn, bài xích lẫn nhau gây cho các em tâm trạng nghi ngờ, hoang mang, dao động trong việc lựa chọn, định hướng các giá trị tốt đẹp của nhân cách. Sự phối hợp gia đình, nhà trường, xã hội có thể diễn ra dưới nhiều hình thức. Vấn đề cơ bản hàng đầu là tất cả các lực lượng giáo dục phải phát huy tinh thần trách nhiệm, chủ động tạo ra những mối quan hệ phối hợp vì mục tiêu giáo dục đào tạo thế hệ trẻ thành những người công dân hữu ích cho đất nước.
Trong khuôn khổ bài viết, chúng tôi chỉ đưa ra một số ví dụ điển hình của trẻ khiếm thính học hòa nhập tại thành phố Hồ Chí Minh và Khánh Hòa mà chúng tôi đã được chứng kiến và can dự.
Gia đình luôn là nơi mỗi người chúng ta đón nhận sự giáo dục đầu tiên cho dù không chính thức và cũng là nơi chúng ta quay về sau mỗi buổi làm việc, khi thất bại trong cuộc sống, khi gặp khó khăn hay rơi vào tình huống đau lòng nào đó, và là nơi ta quay về vào cuối cuộc đời. “Không ai chọn cửa để sinh ra”. Một em trai khiếm thính 33 tuổi nhà ở quận 8 ghiền ma túy từ khi 15 tuổi. Ma túy làm em trở thành người con bất hiếu. Ma túy làm gia đình em khánh kiệt. Em đã bao lần được gia đình đưa đi cai nghiện, nhưng khi về thì đâu lại vào đấy. Ma túy được ném vào nhà em mỗi ngày, vào chỗ em ngủ, vào nơi em đang làm việc là một cơ sở nhuộm của gia đình. Mẹ em đổ lỗi cho em ngu đần, cho cái xóm trời đánh. Em buồn nói là muốn bỏ nhiều lần nhưng không thoát. Lý giải giáo dục gia đình chịu ảnh hưởng bởi huyết thống, văn hóa, kinh tế thì gia đình có thể có kinh tế nhưng rõ là thiếu kỹ năng: không dạy được con, không có kỹ năng để giải quyết vấn đề giúp em, bằng cách tách ly em khỏi môi trường cộng đồng xã hội quá tiêu cực. Giải pháp cho một môi trường giáo dục gia đình lý tưởng là cha mẹ cùng làm: cùng ăn, cùng ở, cùng học, cùng chơi … với con, tránh để trẻ thoát li gia đình quá sớm. Cuộc đời là chân lí, là các chuẩn mực, trẻ đạt được các chuẩn mực từ gia đình có thể vùng vẫy ngoài xã hội (TS Huỳnh Công Minh). Trong tình huống trên, nếu chính quyền địa phương nơi em đang sống có sự hợp tác chặt chẽ với gia đình như: cho em tham gia dân quân tự vệ, khuyết khích em làm từ thiện, hỗ trợ các hộ nghèo xung quanh đồng thời có kế hoạch giải quyết tệ nạn khu phố qua việc hợp tác với các tổ chức, đơn vị giáo dục đào tạo kỹ năng sống, hướng nghiệp cho các thanh niên như em thì cuộc đời em chắc có thể mỉm cười.
Môi trường giáo dục nhà trường là hình thức giáo dục chính thống. Đây là môi trường “người con trong gia đình bước vào” để được đào tạo thành người có đạo đức. Mục tiêu giáo dục đã có, chính sách giáo dục được ban hành, môi trường giáo dục nhà trường thực tế có mở ra cho tất cả? Câu chuyện về Bé TTh đa tật bẩm sinh: thính lực, vận động và tim. Năm năm sống đời sống thực vật, một năm tập vật lý trị liệu đi lại chậm, bảy tuổi vào học tại Trung tâm CED, một năm sau được đánh giá có thể học hòa nhập. Gia đình bé mất một tháng để tìm trường cho TTh, cuối cùng duy nhất một trường đúng tuyến nhận bé – trường bắt buột phải nhận vì gia đình đã trình tất cả các giấy tờ theo yêu cầu của nhà trường bao gồm giấy chứng nhận khuyết tật, giấy giới thiệu của Phòng giáo dục quận ... Cô giáo tuyên bố rằng “Tôi chỉ dạy học sinh giỏi, tôi nhận dạy bé nhưng nếu sau một tháng bé không học được thì sẽ trả về”. Cô giáo dạy được một học sinh giỏi sao lại không biết dạy trẻ khác? Chuẩn mực đánh giá một học sinh giỏi để tuyển vào lớp một là như thế nào? Một nghịch lý nữa, nhà nước có quy định cấm các trường mầm non dạy chữ cho trẻ trong khi các trường tiểu học tuyển sinh lớp một yêu cầu học sinh phải biết đọc, viết, làm toán? Từ khi nhà nước có chính sách khuyến khích trẻ khuyết tật học hòa nhập, trẻ học hòa nhập thành công có, nhưng cũng có trẻ phải quay lại trường chuyên biệt vì lý do không được giáo viên quan tâm, tuyệt nhiên không nghe nói gia đình quan tâm như thế nào. CL nghe nói được nhưng gia đình cho học chuyên biệt lớp một ba năm. Gia đình cứ bảo con mình không biết nói nên làm sao lên lớp hai chuyên biệt, nên hòa nhập được nhiên là điều không thể. Gia đình không phân biệt được bé đã biết nói, biết đọc chữ làm toán, chỉ là không giao tiếp được do không ai dạy. YV nghe và nói chuyện được với máy trợ thính, dù chưa rõ lắm, học chuyên biệt từ nhỏ, được khuyết khích học hòa nhập khóc vì môi trường đó không ai giống em và giáo viên không quan tâm (bé chưa học nhưng đã biết giáo viên trường hòa nhập không quan tâm!). MTh khiếm thính bẩm sinh không nghe và nói được nhà ở quê không có trường chuyên biệt, gia đình thấy em quá thích đi học quá nên xin cho em học chung với em gái không bị khiếm thính. Em theo học như dự bị, không được xem là học sinh chính thức nhưng học rất tốt và tốt nghiệp lớp 12. Điều đặc biệt, dù không nghe và không nói chuyện được, em vẫn có tư duy rất tốt, chữ viết không hề sai ngữ pháp (đảo lộn trật tự từ) như các bạn khiếm thính bẩm sinh khác.
QT sinh năm 2009, mất thính lực sâu ở hai tai, sống cùng mẹ ở Nha Trang là một trường hợp thành công về sự phối hợp ba môi trường giáo dục cho kết quả cuối cùng là em được phát triển năng lực và được cho học hoà nhập. QT được học can thiệp sớm, học kỹ năng, hành vi tại Trung tâm Phục hồi chức năng & Giáo dục trẻ em khuyết tật Khánh Hòa và học trường mầm non tư thục nơi có người thân trong gia đình em dạy. Tới tuổi vào lớp một, một cuộc chiến cho em được quyền đi học mới thật sự bắt đầu. Ở giai đoạn tiếp nhận ban đầu - đại diện của tổ dân phố (cộng đồng xã hội) cho rằng em khiếm thính sẽ không học được. Thầy cô giáo, đại diện cho lực lượng giáo dục của nhà trường những ngày đầu cũng không chấp nhận em. Trong khi gia đình, cụ thể là mẹ em đã quan tâm, lo lắng hỏi thông tin cụ thể từ tổ dân phố, phường để kịp thời giải quyết cho QT được đi học như những trẻ bình thường khác. Và điều đặc biệt là trong khi các giáo viên khác chưa đồng ý, đưa ra những khó khăn, không muốn nhận QT vào học thì giáo viên chủ nhiệm, người đã được nhà trường chọn để gửi QT đã có nhiều cố gắng, cô giáo tiếp nhận em một cách trìu mến như những học sinh bình thường khác và bỏ ngoài tai về khiếm khuyết thính giác của em. Được biết, tháng 3 năm 2016, cô giáo có thông tin lại với gia đình rằng Toán em học thông minh, phần Tiếng Việt em chưa bằng các bạn (điều này cũng dễ hiểu). Em có tham gia các hoạt động ngoại khóa như cờ vua, bóng đá trong và ngoài nhà trường. Tuy quá năng động nhưng em được nhiều bạn bè và thầy cô giáo rất quý mến. TK mất thính lực nặng – sâu học hòa nhập từ nhỏ hiện đang học lớp 7. Em giao tiếp như trẻ nghe bình thường. Một lần bị bạn học đánh vào đầu chảy máu, em về nhà cũng không nói với gia đình. Sau đó lớp trưởng tới nhà nói. Mẹ liên lạc với CED và nhờ cho giải pháp. Đại diện CED đã xin phép nhà trường vào chia sẻ trong buổi sinh hoạt lớp cuối tuần. Tới nay, TK không bị bạn bè cô lập nữa do có sự phối hợp giữa ba môi trường giáo dục. T Nh nghe nói rất khó khăn, gia đình không chấp nhận cho em học chuyên biệt. Mẹ đã theo em đi học cho tới lớp 2 sau đó tìm được Trung Tâm CED học chương trình hỗ trợ học đường (hướng dẫn lại bài trên lớp, chuẩn bị bài hôm sau, học đọc tín hiệu môi, học kỹ năng tư duy …). Trung Tâm CED đã tư vấn cho phụ huynh chia sẻ cùng cô giáo: em biết đọc nhưng đọc không rõ thì có thang điểm riêng cho em, em có thể viết chính tả trí nhớ v.v… Giờ em là một trong năm học sinh xuất sắc của lớp, được giáo viên chủ nhiệm chọn tham gia lớp bồi dưỡng học sinh giỏi toán. Tại Việt Nam, các công ty bán máy trợ thính như Phonak, Quang Đức mời chuyên gia nước ngoài tập huấn về can thiệp sớm, thính học cho giáo viên các trường chuyên biệt và phụ huynh, không thấy hoặc rất hiếm chương trình có giáo viên trường hòa nhập biết và tham gia. Công ty Med-El chuyên cung cấp ốc tai điện tử thì chỉ tổ chức cho giáo viên các trường chuyên biệt. Trung Tâm Hỗ Trợ Phát Triển Giáo Dục Hòa Nhập Hòa Nhập dưới sự chỉ đạo của Sở cũng thường xuyên tổ chức các lớp tạo huấn hè cho giáo viên trường chuyên biệt. Trung Tâm CED hàng năm có tổ chức hội thảo về giáo dục trẻ khiếm thính rất hiếm khi có đại diện các tổ chức giáo dục của chính quyền, lãnh đạo và giáo viên trường hòa nhập tham dự. Từ những trường hợp trên có thể thấy rằng việc phối hợp giáo dục giữa ba môi trường gia đình, nhà trường và xã hội có nhưng chưa rõ ràng, thống nhất. Và đặc biệt hai môi trường nhà trường và xã hội mà đại diện gần nhất là chính quyền nơi trẻ đang sinh sống như chưa biết về các văn bản, chính sách liên quan đến trẻ khuyết tật nói chung và trẻ khiếm thính nói riêng trong việc học hòa nhập. Khi giải quyết vấn đề hầu như họ đều làm việc theo cảm tính của mình.
