Mùa xuân nho nhỏ- Thanh Hải

I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả

- Thanh Hải (1930- 1980).

- Quê: Phong Điền - Thừa Thiên Huế.

- Tham gia hoạt động văn nghệ từ cuối năm kháng chiến chống Pháp đến kháng chiến chống Mỹ.

- Là một trong những cây bút có công xây dựng nền văn học cách mạng ở miền Nam những ngày đầu tiên.

- 1965, được tặng giải thưởng văn học Nguyễn Đình Chiểu.

- Giọng thơ Thanh Hải là tiếng thét căm thù tội ác quân xâm lược, là khúc tâm tình tha thiết của đồng bào chiến sĩ miền Nam gửi ra miền Bắc.

2. Tác phẩm

a. Hoàn cảnh sáng tác

Bài thơ được sáng tác tháng 11-1980 khi ông nằm trên giường bệnh. Đây là sáng tác cuối cùng của nhà thơ Thanh Hải.

b. Thể thơ :5 chữ

c. Bố cục

Bài thơ có thể chia làm 4 phần:

- Khổ 1: Cảm xúc trước mùa xuân thiên nhiên, đất trời.

- Khổ 2 +3: Cảm xúc về mùa xuân của đất nước.

- Khổ 4+5: Suy nghĩ về ước nguyện của tác giả trước mùa xuân đất nước.

- Khổ cuối: Lời ca quê hương, đất nước qua điệu dân ca xứ Huế.

d. Tên bài thơ

- Mùa xuân nho nhỏ - là một sáng tác độc đáo, một phát hiện mới mẻ của nhà thơ.

- Hình ảnh mùa xuân nho nhỏ là biểu tượng cho những gì tinh túy, đẹp đẽ nhất của sự sống và cuộc đời mỗi con người.

- Thể hiện quan niệm về sự thống nhất giữa cái riêng với cái chung, giữa cá nhân và cộng đồng.

- Thể hiện nguyện ước của nhà thơ, muốn làm một mùa xuân, nghĩa là sống đẹp, sống với tất cả sức sống tươi trẻ của mình nhưng rất khiêm nhường là một mùa xuân nhỏ, góp vào mùa xuân lớn của thiên nhiên, đất nước, của cuộc đời chung và khát vọng sống chân thành, cao đẹp của nhà thơ.Đó cũng chính là chủ đề của bào thơ.

II. Đọc - hiểu văn bản

1. Cảm xúc của nhà thơ trước mùa xuân của thiên nhiên (6 câu thơ đầu)

- Bức tranh mùa xuân thiên nhiên trong 6 câu thơ đầu được vẽ bằng vài nét phác họa nhưng rất đặc sắc.

- Không gian cao rộng của bầu trời, rộng dài của dòng sông, màu sắc hài hòa của bông hoa tím biếc và dòng sông xanh - đặc trưng của xứ Huế.

- Rộn rã, tươi vui với âm thanh tiếng chim chiền chiện hót vang trời, tiếng chim trong ánh sáng cuân lan tỏa khắp bầu trời như động thanh “từng giọt long lanh rơi”.

- Cảm xúc của tác giả trước mùa xuân đất trời thể hiện qua cái nhìn trìu mến với cảnh vật, trong những lời bộc lộ trực tiếp như lời trò chuyện với thiên nhiên “ơi, hót chi mà…” đặc biệt cảm xúc của nàh thơ được thể hiện trong một động tác trừ tình, đón nhận, vừa trân trọng vừa tha thiết, trìu mên với mùa xuân: đưa tay hứng lấy từng giọt long lanh.

                                                         Từng giọt long lanh rơi

                                                         Tôi đưa tay tôi hứng.

- Có thể hiểu câu thơ theo nhiều cách khác nhau. Trước hết, “giọt long lanh” là những giọt mưa mùa xuân, giọt sương mùa xuân, trong sáng, rơi xuống từng nhành cây, kẽ lá như những hạt ngọc.

- Ở đây, giọt long lanh cũng có thể hiểu theo nghĩa ẩn dụ chuyển đổi cảm giác. Tiếng chim từ chỗ là âm thanh (cảm nhận bằng thính giác) chuyển thành từng giọt (hình và khối, cảm nhận bằng thị giác), từng giọt ấy lại long lanh ánh sáng và màu sắc, có thể cảm nhận bằng xúc giác “Tôi đưa tay tôi hứng” . Dù hiểu theo cách nào thì hai câu thơ vẫn thể hiện cảm xúc say sưa ngây ngất của tác giả trước ảnh trời đất xứ Huế vào xuân, thể hiện mong muốn hòa vào thiên nhiên đất trời, trong tâm tưởng giữa mùa đông giá lạnh khiến ta vô cùng khâm phục.

2. Cảm xúc của nhà thơ trước mùa xuân của đất nước (10 câu tiếp)

- Hình ảnh lộc xuân tràn ra theo người ra đồng làm đẹp ý thơ với cuộc sống lao động và chiến đấu, xây dựng và bảo vệ, 2 nhiệm vụ không thể tác rời.Họ đã đem mùa xuân đến mọi nơi trên đất nước: 

                                                           Mùa xuân người cầm súng

                                                           Lộc giắt đầy trên lưng

                                                           Mùa xuân người ra đồng

                                                           Lộc trải dài nương mạ.

+ "Mùa xuân người cầm súng/Lộc giắt đầy trên lưng": Liên tưởng đến những người chiến sĩ ra trận mà trên vai, trên lưng họ có cành lá ngụy trang. Những cành lá ấy mang lộc biếc, chồi non, mang theo cả mùa xuân của thiên nhiên, cây cỏ. Từ “lộc” còn làm cho người ra liên tưởng đến hình ảnh người lính khi ra trận, mang theo sức sống của cả dân tộc. Chính màu xanh sức sống đó đã tiếp thêm sức mạnh, ý chí để họ vươn xa ra phía trước tiêu diệt quân thù.

+ ”Mùa xuân người ra đồng/ Lộc trải dài nương mạ”: nói về những người lao động, những người ươm mầm cho sự sống, ươm những hạt mầm non trên những cánh đồng quê hương, từ “lộc” cho ta liên tưởng đến những cánh đồng dài mênh mông với những chồi non mới nhú lên xanh mướt từ những hạt thóc giống đầu mùa xuân. Từ “lộc” còn mang sức sống, sức mạnh của con người. Có thể nói, chính con người đã tạo nên sức sống của mùa xuân thiên nhiên, đất nước.

+ “Tất cả như hối hả. Tất cả như xôn xao”. Nhà thơ Thanh Hải đã cảm nhận mùa xuân đất nước chỉ bằng hai từ láy gợi cảm “hối hả”, "vội vã", khẩn trương, liên tục không dừng; “xôn xao” khiến ta nghĩ tới những âm thanh liên tiếp vọng về, hòa lẫn với nhau, xao động. Đây chính là tâm trạng tác giả, là cái háo hức trong tâm hồn, tiếng lòng của tác giả như reo vui, náo nức trước tinh thần lao động khẩn trương của con người. Mùa xuân đất nước được làm nên từ cái hối hả ấy .Sức sống của đất nước, của dân tộc cũng được tạo nên từ sự hối hả của người cầm súng, người ra đồng. Như vậy, hình ảnh mùa xuân đất nước đã mở rộng dần. Đầu tiên, nó chỉ trọn gói trên đôi vai, tấm lưng của người ra trận, đã được mở rộng thành một cánh đồng bao la.

- Nhà thơ tin tưởng, tự hào về tương lai tươi sáng của đất nước cho dù trước mắt còn nhiều vất vả, khó khăn.Và đất nước được hình dung bằng một hình ảnh so sánh thật đẹp, mang nhiều ý nghĩa:

                                                           Đất nước bốn nghìn năm

                                                           Vất vả và gian lao

                                                           Đất nước như vì sao

                                                           Cứ đi lên phía trước.

- Sao là một nguồn sáng lấp lánh, là vẻ đẹp vĩnh hằng vượt qua mọi không gian. Sao cũng là hình ảnh rạng rỡ trên lá cờ Tổ quốc. Qua đó, tác giả Thanh Hải bộc lộ niềm tự  hào về một đất nước Việt Nam anh hùng và giàu đẹp. Đất nước mãi trường tồn, vĩnh cửu cùng vũ trụ, không bao giờ mất đi và không một thế lực nào ngăn cản được, nhất định đất nước cũng sẽ tỏa sáng như những vì sao trong hành trình đi đến tương lai rực rỡ, đi đến bến bờ hạnh phúc. Đó là chí quyết tâm, niềm tin sắt đá, niềm tự hào, lạc quan của cả dân tộc. Ở câu thơ thứ 2, phụ từ “cứ” kết hợp với động từ “đi lên” thể hiện quyết tâm cao độ, hiên ngang tiến lên phía trước, vượt qua mọi khó khăn. Cảm xúc của nhà thơ là cảm xúc lạc quan, tin tưởng, ngợi ca sức sống của quê hương, đất nước, của dân tộc khi mùa xuân về.

3. Ước nguyện của nhà thơ (8 câu tiếp)

- Muốn làm những việc hữu ích, dâng hiến cho đời, bày tỏ qua những hình ảnh tự nhiên, giản dị và đẹp.Đẹp và tự nhiên và giàu ý nghĩa vì nhà thơ đã lấy cái đẹp, tinh túy của thiên nhiên để diễn tả vẻ đẹp của tâm hồn:

                                                        Ta làm con chim hót

                                                        Ta làm một nhành hoa

                                                        Ta nhập vào hòa ca

                                                         Một nốt trầm xao xuyến.

- Làm con chim hót giữa muôn ngàn tiếng chim vô tư cống hiến tiếng hót, làm một cành hoa giữa vườn hoa xuân rực rỡ vô tư cống hiến hương sắc cho đời, làm một nốt trầm giữa bản hòa tấu muôn điệu, làm một mùa xuân nho nhỏ, góp vào mùa xuân lớn của đất nước, của cuộc đời chung. Ở phần đầu bài thơ, tác giả đã phác họa hình ảnh mùa xuân bằng các chi tiết bông hoa và tiếng chim hót. Cấu tứ lặp lại như vậy tạo ra sự đối ứng chặt chẽ. Hình ảnh chọn lọc ấy trở lại đã mang một ý nghĩa mới: niềm mong muốn được sống có ích, cống hiến cho đời là một kẽ tự nhiên.

- Điệp từ “ta” như một lời khẳng định. Nó không chỉ là lời tâm niệm thiết tha, chân thành của nhà thơ mà nó còn đề cập đến một vấn đề lớn là khát vọng chung của nhiều người.

- Trong cái không khí réo rắt, đầy đủ các cung bậc, thanh âm, nhà thơ Thanh Hải tha thiết, hiến dâng, hòa nhập vào cuộc sống vui tươi, sôi nổi ấy. Thật đáng trân trọng biết nhường nào khi ta biết rằng, suốt một đời người - một đời thơ, Thanh Hải đã cống hiến nhiều tâm huyết cho sự nghiệp chung của dân tộc mà ông chỉ khiêm tốn xin làm một nốt trầm xao xuyến, nhập vào bản hòa ca chung. Lời ước nguyện chân thành tha thiết: Làm một mùa xuân nho nhỏ, cống hiến phần tốt đẹp, dù nhỏ bé của mình cho mùa xuân lớn của đất nước, của cuộc đời chung. Sự chuyển đổi cách xưng hô từ tôi (riêng) sang ta (chung) chính là sự thể hiện của khát vọng  hòa nhập ấy:

                                                          Mùa xuân nho nhỏ

                                                          Lặng lẽ dâng cho đời

                                                          Dù là tuổi hai mươi

                                                          Dù là khi tóc bạc.

- Hình ảnh có tính chất biểu tượng: “Mùa xuân - tuổi hai mươi”: trẻ trung sung sức;  “Tóc bạc” :trở về già.

- Mạch cảm xúc chuyển từ sôi nổi, sang trầm lắng.

- Tình cảm trào dâng, suy tư được thể hiện, con người luôn gắn bó, hòa nhập với thiên nhiên, đất nước, bất chấp không gian, thời gian nghịch cảnh. Đó là sự dâng hiến thầm lặng.

- Khổ thơ đầu được mở đầu bằng một phong cảnh Huế: hoa nở, chim hót, dòng sông êm đềm.

- Kết thúc bằng một điệu dân ca xứ Huế quen thuộc, ngọt ngào, êm diu, sử dụng ngôn ngữ giàu nhịp điệu, các vần bằng tha thiết, êm ái. Kết cấu đầu cuối tương ứng tạo sự hài hòa, cân đối cho bài thơ, đồng thời thể hiện rõ hơn, khát vọng hòa nhập với cuộc đời của tác giả.

III. Tổng kết

1. Nghệ thuật

- Thể thơ 5 chữ, gần gũi với các làn điệu dân ca.

- Xuyên suốt bài thơ là những hình ảnh ẩn dụ, vừa có ý nghĩa thực vừa có ý nghĩa tượng trưng.

- Cấu tứ chặt chẽ, dựa trên sự phát triển của mùa xuân.

- Giọng điệu bài thơ thể hiện đúng tâm trạng, cảm xúc của tác giả. Giọng điệu có sự biến đổi phù hợp với nội dung từng đoạn: vui, say sưa ở đoạn đầu; trầm lắng, hơi trang nghiêm mà thiết tha ở đoạn bộc bạch những tâm niệm; sôi nổi và thiết tha ở đoạn kết.

2. Nội dung

Mùa xuân nho nhỏ là một sáng tạo độc đáo của Thanh Hải. Nhà thơ nguyện làm một mùa xuân, nghĩa là sống đẹp, sống với tất cả sức sống tươi trẻ của mình nhưng rất khiêm nhường là một mùa xuân nhỏ góp vào mùa xuân lớn của đất nước, của cuộc đời chung.