Con cò- Chế Lan viên

I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả

- Chế Lan Viên (1920- 1989).

- Tên khai sinh: Phạm Ngọc Hoan.

- Quê: Quảng Trị, lớn lên ở Bình Định.

- Là nhà thơ xuất sắc của nền thơ hiện đại Việt Nam.

- Trước Cách mạng tháng 8-1945 là nhà thơ nổi tiếng trong phong trào Thơ mới.

- Nhà nho xuất sắc của nền thơ hiện đại Việt Nam, có đóng góp quan trọng cho nền thơ ca dân tộc thế kỷ XX.

- Phong cách nghệ thuật rõ nét độc đáo: suy tưởng, triết lý, đậm chất trí tuệ và tính hiện đại.

- Hình ảnh thơ phong phú, đa dạng: Kết hợp giữa thực và ảo, được sáng tạo bằng sức mạnh của liên tưởng, tưởng tượng nhiều bất ngờ, lý thú.

2. Tác phẩm 

a. Xuất xứ

Được sáng tác năm 1962, in trong tập Hoa ngày thường, Chim báo bão, 1967.

b. Thể thơ

- Bài thơ được viết theo thể thơ tự do, trong đó, nhiều câu mang dáng dấp của thơ 8 chữ, thể thơ thể hiện tình cảm âm điệu một cách linh hoạt, dễ dàng biến đổi.

- Cách cấu các câu thơ, dòng thơ, gợi âm điệu, tạo âm hưởng của lời ru. Vì vậy, dù không sử dụng thơ lục bát trong câu thơ nhưng tác giả vẫn gợi được âm hưởng bài hát ru. Bài thơ của Chế Lan Viên không phải lời ru thực sự. Bởi giọng điệu của bài thơ còn là giọng suy ngẫm có yếu tố triết lý. Nó làm bài thơ không cuốn ta vào âm điệu của lời ru êm ái, đều đặn mà hướng tâm trí của người đọc vào sự suy ngẫm, phát hiện nhiều hơn.

c. Bố cục

Bài thơ được chia làm 3 đoạn:

- Đoạn 1: Hình ảnh con cò qua lời hát ru bắt đầu đến với tuổi thơ.

- Đoạn 2: Hình ảnh con còn đi vào tiềm thức tuổi thơ trở nên gần gũi và theo cùng con người trên mọi chặng đường của cuộc đời.

- Đoạn 3: Từ hình ảnh con cò, suy ngẫm và triết lý về ý nghĩa lời ru và lòng mẹ đối với cuộc sống mỗi con người.

- Bài thơ triển khai từ một biểu tượng trong ca dao. Bố cục 3 phần trên dẫn dắt theo sự phát triển hình tượng trọng tâm xuyên suốt bài thơ: Hình tượng con cò trong mối quan hệ với cuộc đời con người từ bé đến trưởng thành và theo suốt cả cuộc đời.

II. Đọc - hiểu văn bản

1. Ý nghĩa biểu tượng của hình tượng con cò trong bài thơ

* Ở đoạn 1:

- Hình ảnh con cò được gợi ra trực tiếp từ những câu ca dao dùng làm lời hát ru:

 +                                         Con cò bay lả bay la

                                            Bay từ cửa phủ bay ra cánh đồng.

+                                          Con cò bay là bay la

                                             Bay từ cửa phủ bay về Đồng Đăng.

+                                           Đồng Đăng có phố Kỳ Lừa

                                             Có nàng Tô Thị, có chùa Tam Thanh.

- Gợi tả không gian và khung cảnh quen thuộc của cuộc sống xưa, từ làng quê đến phố xá.

- Hình ảnh con cò trong nhưng câu này gợi lên vẻ nhịp nhàng, thong thả, bình yên của cuộc sống vốn ít biến động thưở xưa. 

- Bài ca dao Con cò mà đi ăn đêm... lại có một nội dung và ý nghĩa khá sâu sắc. Con cò ở đây là tượng trưng cho những con người, cụ thể là người mẹ, người phụ nữ nhọc nhằn vất vả, lặn lội kiếm sống. Bài ca dao này gợi nhớ đến nhiều câu ca dao có hình ảnh con cò mang ý nghĩa tương tự (như: Con cò lặn lội bờ sông...; Cái cò đi đón cơn mưa...) hay là hình ảnh và Tú trong thơ Tú Xương: Lặn lội thân cò khi quãng vắng.

- Qua những lời ru của mẹ, hình ảnh con cò đã đến với tâm hồn tuổi ấu thơ một cách vô thức. Đây chính là sự khởi đầu con đường đi vào thế giới tâm hồn con người của những lời ru, của ca dao dân ca, qua đó là cả điệu hồn dân tộc và con nhân dân. Ở tuổi ấu thơ, đứa trẻ chưa thể hiểu và cũng chưa cần hiểu nội dung, ý nghĩa của những lời ru này - chúng chỉ cần được vỗ về trong những âm điệu ngọt ngào, dịu dàng của lời ru để đón nhận bằng trực giác, vô thức tình yêu và sụe che chở của người mẹ. Đoạn thơ khép lại bằng hình ảnh thanh bình của cuộc sống: "Ngủ yên ! Ngủ yên !... chẳng phân vân".

* Ở đoạn 2:

- Cánh cò từ trong lời ru đã  đi vào tiềm thức của tuổi thơ, trở nên gần gũi thân thiết và sẽ theo cùng con người đến suốt cuộc đời. Ở đây, hình ảnh con cò trong ca dao đã tiếp tục suej sống của nó trong tâm thức con người. Hình ảnh con cò được xây dựng bằng sự liên tưởng, tượng tượng phong phú của nhà thơ, như được bay ra từ những câu ca dao để sống trong tâm hồn con người, theo cùng và nâng đỡ con người trong mỗi chặng đường. Như thế, hình ảnh con cò đã gợi ý nghĩa biểu tượng về lòng mẹ, về sự dìu dắt, nâng đỡ dịu dàng và bền vững của người mẹ.

- Cánh cò đã trở thành bạn đồng hành của con người trên suốt chặng đường đời từ tuổi ấu thơ trong nôi:

Con ngủ yên thì cò cũng ngủ,

            Cánh của cò, hai đứa đắp chung đôi.

đến tuổi tới trường:

Mai khôn lớn, con theo cò đi học,

     Cánh trắng cò bay theo gót đôi chân.

và đúc trưởng thành:

      Cánh có trắng lại bay hoài không nghỉ

                                                   Trước hiên nhà

                                                    Và trong hơi mát câu văn...

* Ở đoạn 3:

- Hình ảnh con cò được nhấn mạnh ở ý nghĩa biểu tượng cho tấm lòng người mẹ, lúc nào cũng ở bên con đến suốt cuộc đời:

                                                      Dù ở gần con,

                                                      Dù ở xa con,

                                                      Lên rừng xuống bể,

                                                      Cò sẽ tìm con,

                                                      Cò mãi yêu con.

- Từ sự thấu hiểu tấm lòng người mẹ, nhà thơ đã khái quát một quy luật của tình cảm có ý nghĩa bền vững, rộng lớn và sâu sắc:

                                                      Con dù lớn vẫn là con của mẹ,

                                                      Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con.

- Từ xúc cảm mà mở ra những suy tưởng, khái quát thành những triết lí - đó là cách thường thấy ở thơ Chế Lan Viên và cũng là một ưu thế thơ của ông.

- Phần cuối bài thơ trở lại với âm hưởng lời ru và đúc kết ý nghĩa phong phú của hình tượng con cò trong những lời ru ấy:

                                                       Một con cò thôi,

                                                       Con cò mẹ hát

                                                       Cũng là cuộc đời

                                                       Vỗ cánh qua nôi.

2. Đặc điểm nghệ thuật của bài thơ

- Về thể thơ: sử dụng thể thơ tự do, nhưng có nhiều cây mang dáng dấp thể 8 chữ. Thể thơ tự do cho tác giả khả năng thể hiện tình điệu, cảm xúc một cách linh hoạt, dễ dàng biến đổi. Ở bài thơ này, các đoạn thường được bắt đầu từ những câu thơ ngắn, có câu trúc giống nhau, nhiều chỗ lặp lại hoàn toàn gợi âm điệu lời ru. Vần cũng là yếu tố được tận dụng để tạo âm hưởng lời ru. Giọng điệu của bài thơ còn là giọng điệu suy ngẫm, có cả triết lí. Điều đó làm cho bài thơ không cuốn người ta vào hẳn điệu ru êm ái, đều đặn, mà hướng tâm trí nhiều hơn vào suy ngẫm, phát hiện.

- Về nghệ thuật sáng tạo hình ảnh: Hình ảnh trong ca dao chỉ là nơi xuất phát, là điểm tựa cho những liên tưởng, tưởng tượng, sáng tạo mở rộng của tác giả. Đặc điểm chung của hình ảnh trong bài thơ này là thiên về ý nghĩa biểu tượng, mà ý nghĩa biểu tượng không phải chỗ nào cũng thật rành mạch, rõ ràng. Nhưng những hình ảnh biểu tượng trong bài thơ lại rất gần gũi, rất quen thuộc mà vẫn có khả năng hàm chứa những ý nghĩa mới và có giá trị biểu cảm. 

III. Tổng kết

1. Nghệ thuật

- Bài thơ viết theo thể thơ tự do. Câu thơ dài ngắn không đều, nhịp điệu biến đổi, có nhiều câu thơ điệp lại, tạo nhịp điệu gần với điệu hát ru.

- Giọng điệu cừa mang âm hưởng lời hát ru vừa mang đậm chất suy tưởng triết lý.

- Nghệ thuật sáng tạo hình ảnh vận dụng sáng tạo hình ảnh con cò trong ca dao là nơi xuất phát điểm tựa cho những lý tưởng sáng tạo mở rộng của tác giả.Hình ảnh con cò giàu ý nghĩa tượng trưng.

2. Nội dung

Khi khai thác hiện tượng con cò trong ca dao, trong những câu hát ru, bài thơ Con cò của Chế Lan Viên đã ca ngợi tình mẹ và ý nghĩa lời ru đối với đời sống con người. Từ cảm xúc, nhà thơ đúc kết ý nghĩa phong phú về hình tượng con cò và thể hiện những suy ngẫm sâu sắc về tình mẫu tử.