Khóc Dương Khuê

I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả

- Nguyễn Khuyến (1835 - 1909), hiệu là Quế Sơn. Ông sinh tại quê ngoại - xã Hoàng Xá (nay là xã Trung Yên), huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. 

- Ông xuất thân trong một gia đình nhà Nho nghèo từng đỗ đầu ba kì thi Hương, Hội, Đình nên được mệnh danh là Tam nguyên Yên Đổ.

- Ông chỉ làm quan hơn 10 năm sau cáo quan về quê, phần lớn cuộc đời Nguyễn Khuyến là dạy học sống thanh bạc ở quê nhà

- Nhưng Nguyễn Khuyến không được yên thân, thực dân Pháp tìm mọi thủ đoạn để mua chuộc nhưng trước sau Nguyễn Khuyến bày tỏ thái độ kiên quyết không hợp tác

- Nguyễn Khuyến là người có tài năng cốt cách thanh cao, có tấm lòng yêu nước thương dân

- Các tác phẩm chính:

  + Nguyễn Khuyến có hơn 800 bài gồm chữ Hán và chữ Nôm với nhiều thể loại phong phú: thơ, văn, câu đối.

  + Chủ yếu được sáng tác lúc ông từ quan về quê dạy học.

- Nguyễn Khuyến là nhà thơ Nôm xuất sắc, nhà thơ của làng cảnh Việt Nam, nhà thơ lớn của nền văn học trung đại.

2. Tác phẩm

a. Hoàn cảnh sáng tác

- Nguyễn Khuyến sinh năm 1835, Dương Khuê sinh năm 1839. Hai người kết bạn từ thuở thi đậu, Nguyễn Khuyến bỏ quan về quê, Dương Khuê vẫn làm quan nhưng cả hai vẫn giữ tình bạn gắn bó khăng khít.

- Năm 1902, khi nghe tin bạn mất, Nguyễn Khuyến đã làm bài thơ khóc bạn.

b. Bố cục 

- Phần 1: (Hai câu thơ đầu): Nỗi đau đột ngột khi mất bạn.

- Phần 2: (Từ câu 3 đến câu 22): Những kỉ niệm tươi rói về tình bạn sống lại trong hồi tưởng của nhà thơ.

- Phần 3: (Còn lại): Nỗi đau tắc nghẹn, hụt hẫng, chơi vơi khi đối diện với hiện thực phũ phàng (mất người tri âm, tri kỉ).

II. Đọc - hiểu văn bản

1. Nỗi đau đột ngột khi mất bạn

Bác Dương thôi đã thôi rồi

Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta.

- Câu lục ngắt nhịp 2/1/3  đọc lên nghe nhói đau, quặn thắt như những tiếng nấc tắc nghẹn trong nỗi đau đến quá đỗi bất ngờ. Bốn chữ thôi đã thôi rồi là cách nói giảm nói tránh để giảm bớt nỗi đau mất bạn.

- Cách xưng hô Bác: thể hiện sự thân thiết trân trọng với người đã khuất. Các từ láy man mác, ngậm ngùi kết hợp với nhịp thơ 4/4 ở câu bát, diễn tả nỗi đau kéo dài như vô cùng vô tận.Nỗi đau đó từ chính cõi lòng nhà thơ lan tỏa ra cả không gian rộng lớn, bao la. Lời thơ như một tiếng than đầy thương tiếc, nhẹ nhàng mà thắm thiết.

2. Những kỉ niệm tươi rói về tình bạn sống lại trong hồi tưởng của nhà thơ

- Kỉ niệm của tác giả với người bạn của mình:

+ Cùng nhau thi đỗ làm quan.

+ Cùng nhau dong chơi khắp chốn non nước.

+ Cùng ngân nga hát ả đào.

+ Cùng nhau uống rượu và bình luận thơ văn.

+ Cùng nhau trải qua những buổi hoạn nạn, vật đổi sao rời.

+ Cuộc gặp gỡ cuối cùng.

=> Đây là những kỉ niệm kéo dài từ tuổi trẻ cho đến lúc về già thể hiện tình bạn gắn bó keo sơn, thắm thiết.

3. Nỗi đau tắc nghẹn, hụt hẫng, chơi vơi khi đối diện với hiện thực phũ phàng 

- Muốn gặp bạn nhưng tuổi già không cho phép, nay bạn mất, đau đớn vô cùng.

- Nỗi đau đớn, trống vắng khi bạn mất:

+ Chân tay rụng rời khi nghe tin bạn mất.

+ Rượu ngon không có bạn hiền.

+ Câu thơ hay không có người bình luận.

+ Đàn kia gảy cũng không ai thấu hiểu.

- Mất bạn trở nên cô đơn: rượu không muốn uống, thơ không muốn làm, đàn không gảy,..

- Kết cấu trùng điệp, điệp ngữ: “không có, không mua, không phải”, điệp từ “không” 5 lần:  cảm giác nức nở, sự trống vắng đến nghẹn ngào, chua xót.

- Sử dụng điển tích Trung Quốc: Trần Phồn, Bá Nha, Tử Kì để nói lên tình bạn tri âm, tri kỉ. Từ đàn đầu câu láy lại cuối câu cho thấy trạng thái ngẩn ngơ chuyển sang thống thiết, tình cảm như đợt sóng trào dâng.

- Sự tinh tế ở hai câu thơ cuối:  không còn nước mắt để khóc bạn, nhưng kì thực câu thơ đầm đìa nước mắt.

III. Tổng kết

1. Nghệ thuật

- Thể thơ song thất lục bát, đậm đà bản sắc dân tộc

- Ngôn ngữ bình dị, dễ hiểu

- Sử dụng kết hợp các biện pháp nghệ thuật: nói giảm nói tránh + các câu hỏi tu từ + điệp từ,...

2. Nội dung

Bài thơ Khóc Dương Khuê là một bài thơ cảm động, đã thể hiện một tình bạn tri âm, tri kỉ của Nguyễn Khuyến đối với Dương Khuê.