Bài ca ngất ngưởng

I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả

- Nguyễn Công Trứ (1778 - 1858) người làng Uy Viễn, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh.

- Cuộc đời ông là những thăng trầm trong sự nghiệp:

+ Ông được thăng thưởng quan tước nhiều lần vì những thành tích, chiến công trong quân sự và kinh tế, tới chức thượng thư, tổng đốc.

+ Nhưng cũng nhiều lần bị giáng phạt có lần còn bị giáng xuống làm lính thú,…

- Nguyễn Công Trứ sáng tác hầu hết bằng chữ Nôm.

- Ngoài ra còn có sáng tác bằng chữ Hán: khoảng 50 bài thơ và 60 ca trù và một bài phú nổi tiếng Hàn nho phong vị phú.

2. Tác phẩm

a. Hoàn cảnh sáng tác

Được sáng tác sau 1848, khi ông đã cáo quan về hưu và sống cuộc đời tự do nhàn tản.

b. Thể loại

- Hát nói:  là thể tổng hợp giữa ca nhạc và thơ, có tính chấ tự do thích hợp với việc thể hiện con người cá nhân.

- Hát nói đã khá phổ biến từ các thế kỉ trước, nhất là cuối thế kỉ XVIII, song Nguyễn Công Trứ là người đầu tiên đã có công đem đến cho hát nói một nội dung phù hợp với chức năng và cấu trúc của nó.

c. Bố cục (3 phần)

- Phần 1: (6 câu thơ đầu): Quan điểm sống ngất ngưởng khi làm quan.

- Phần 2: (10 câu thơ tiếp): Quan niệm sống ngất ngưởng khi về hưu.

- Phần 3: (Còn lại): Quãng đời khi cáo quan về hưu.

II. Đọc - hiểu văn bản

1. Quan điểm sống ngất ngưởng khi làm quan 

- Vũ trụ nội mạc phi phận sự: Đây là quan niệm mà ông đã nói nhiều bài thơ, cho rằng con người sinh ra do “ý của trời đất”, nên phải có trách nhiệm, phải gánh vác việc đời (những việc trong vũ trụ đều thuộc trong phận sự của ta).

- Bài thơ mở đầu bằng một câu thơ chữ Hán trang trọng thể hiện quan niệm cao cả, đẹp đẽ của một nhà Nho chân chính về bổn phận, nghĩa vụ của mình với đời, với dân, với nước; bộc lộ niềm tự hào không cần che giấu của nhà thơ về vị trí, vai trò và cả tầm vóc của cá nhân mình trước cuộc đời.

- Hình ảnh ẩn dụ “vào lồng” diễn tả cuộc đời làm quan, coi thường danh lợi của Nguyễn Công Trứ, cho thấy cách nhìn mới mẻ, khác lạ so với nhà Nho đương thời. Coi nhập thế là việc làm trói buộc, làm quan sẽ mất tự do, gò bó nhưng đó cũng là điều kiện để bộc lộ tài năng, hoài bão, trọn nghĩa vua tôi.

- Nêu những việc mình đã làm ở chốn quan trường và tài năng của mình: Giỏi văn chương (khi thủ khoa), Tài dùng binh (thao lược). Qua đó cho thấy tài năng lỗi lạc, xuất chúng: văn võ song toàn. Bên cạnh đó, ông còn khoe danh vị, xã hội hơn người: Tham tán, Tổng đốc, Đại tướng (bình định Trấn Tây), Phủ doãn Thừa Thiên. Thể hiện niềm tự hào mình là một người tài năng lỗi lạc, danh vị vẻ vang, văn vẻ toàn tài.

=> Sáu câu thơ đầu là lời tự thuật chân thành của nhà thơ lúc làm quan, khẳng định tài năng và lí tưởng trung quân, lòng tự hào về phẩm chất, năng lực và thái độ sống tài từ, phóng khoáng,  khác đời ngạo nghễ của một người có khả năng xuất chúng. Hay thái độ sống của người quân tử bản lĩnh, kiên trì lí tưởng.

2. Quan niệm sống ngất ngưởng khi về hưu

- Cách sống theo ý chí và sở thích cá nhân: Cưỡi bò đeo đạc ngựa, đi chùa có gót tiên theo sau. Sở thích kì lạ, khác thường, thậm chí có phần bất cần và ngất ngưởng.

- Bụt cũng nực cười: thể hiện hành động của tác giả là những hành động khác thường, ngược đời, đối nghịch với quan điểm của các nhà nho phong kiến.

-> Chỉ rõ cá tính người nghệ sĩ mong muốn sống theo cách riêng.

- Về quan niệm sống của ông: 

+ Tự tin đặt mình sánh với “thái thượng”, tức sống ung dung tự tại, không quan tâm đến chuyện khen chê được mất của thế gian.

+ Tạo cảm giác cuộc sống phong phú, thú vị, từ “khi” lặp đi lặp lại tạo cảm giác vui vẻ triền miên.

+ Không phải là Phật, không phải là tiên, không vướng tục , sống thoát tục, sống không giống ai, sống ngất ngưởng.

-> Tác giả đã thể hiện quan niệm sống kì lạ khác thường mang đậm dấu ấn riêng của mình.

3. Quãng đời khi cáo quan về hưu

- Sử dụng điển cố, ví mình sánh ngang với những người nổi tiếng có sự nghiệp hiển hách như Trái Tuân, Hàn Kì, Phú Bật,...

- Nguyễn Công Trứ đã tự khẳng định mình là con người trung thần, làm tròn đạo vua tôi, điều này góp phần khẳng định thêm quan niệm về chí làm trai của tác giả ở đầu bài thơ. Tự hào khẳng định tài năng và công lao của mình một cách đĩnh đạc hào hùng. Ông vừa hỏi vừa khẳng định vị trí đầu triều về cách sống “ngất ngưởng”.

=> Tuyên ngôn khẳng định cá tính, sự mong muốn vượt ngoài quan điểm đạo đức Nho gia thông thường. Đối với ông, ngất ngưởng phải có thực danh và thực tài. Vậy cái ngất ngưởng của ông không phải tiêu cực mà sự khẳng định bản thân của mình, là bản lĩnh dám sống ở đời, và một phong cách sống tài hoa tài tử.

III. Tổng kết

1. Nghệ thuật

- Vận dụng thành công thể hát nói.

- Giọng điệu thơ hóm hỉnh, khoa trương, ý vị trào phúng.

- Bài thơ có sử dụng những điển tích, điển cố.

2. Nội dung

Bài thơ thể hiện rất rõ thái độ sống của Nguyễn Công Trứ giai đoạn cuối đời, sau những trải nghiệm đắng cay của cuộc sống quan trường. Đó là thái độ coi thường danh lợi, vượt lên thói thường để sống cuộc sống tự do tự tại. Giữa cái xã hội mà mọi cá tính đều bị thủ tiêu thì cái tôi “ngất ngưởng” của Nguyễn Công Trứ chẳng những bộc lộ một bản lĩnh cứng cỏi, sự thức tỉnh ý thức cá nhân mà còn thể hiện rõ một nhân sinh quan tiến bộ hiện đại.