Hướng dẫn soạn bài Chiếc thuyền ngoài xa

I.CÂU HỎI LUYỆN TẬP

Câu 1: Thói vũ phu của người đàn ông hàng chài trong truyện Chiếc thuyền ngoài xa được nhìn nhận như thế nào? Nguyên nhân của tình trạng bạo lực trong gia đình thuyền chài xuất phát từ đâu? Hậu quả của tình trạng bạo lực gia đình đã dẫn đến điều gì?

Thói vũ phu của người đàn ông hàng chài được nhìn nhận dưới những góc độ khác nhau. Phác (con của người đàn ông hàng chài) nhìn bằng con mắt trẻ thơ, thương mẹ và vô cùng căm giận bố, sẵn sàng xông vào đánh bố để bảo vệ mẹ. Người  đàn bà nhìn chồng mình bằng sự thương xót và thấu hiểu. Đẩu (thẩm phán tòa án huyện), nhìn dưới góc độ pháp luật. Phùng (người được giao nhiệm vụ đi chụp một cảnh biển đẹp) nhìn dưới góc độ lí lịch thành phần. Mỗi nhân vật trong truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa có một cách nhìn khác nhau về thói vũ phu của người đàn ông hàng chài, qua đó cho thấy tình trạng bạo lực trong gia đình hàng chài là sự tăm tối và thói vũ phu của người đàn ông là tình trạng nghèo đói, đời sống bấp bênh kéo dài gây ra tâm lí bế tắc cho những người trong gia đình hàng chài.

Nguyên nhân trực tiếp của tình trạng bạo lực trong gia đình thuyền chài xuất phát từ sự tăm tối và thói vũ phu của người chồng. Nhưng nguyên nhân sâu xa của tình trạng này là sự nghèo đói và đời sống bấp bênh kéo dài gây ra tâm lí bế tắc, u uẩn của hai vợ chồng  thuyền chài.

Tình trạng bạo lực gia đình cũng đã khiến cho người đàn bà trong truyện trở nên cam chịu, nhẫn nhục. Khi bị người chồng đánh đập bằng cách dùng chiếc thắt lưng quần quật tới tấp vào lưng, người đàn bà không kêu một tiếng, không chống trả, cũng không tìm cách chạy trốn. Với người phụ nữ này, chỉ cần trên thuyền có một người đàn ông… dù hắn man rợ, tàn bạo cũng được. Vì sự mang ơn, vì hoàn cảnh cuộc sống trên sông nước đầy nhọc nhằn, bất trắc, vì miếng cơm manh áo của các con đã khiến cho người đàn bà trong truyện trở nên tự ti, dốt nát, không có ý thức về quyền sống của mình.

Hậu quả của tình trạng bạo lực gia đình cũng đã nhuốm đen tâm hồn cậu bé Phác. Phải chứng kiến những trận đánh thừa sống thiếu chết của cha dành cho mẹ, cậu bé Phác nảy sinh tâm lí căm ghét người cha vũ phu. Với Phác, người cha giống như con ác quỉ. Cậu đã xông vào đánh cha để bảo vệ mẹ, niềm tin gia đình trong cậu đã bị rạn vỡ.

Như vậy, qua truyện Chiếc thuyền ngoài xa, Nguyễn Minh Châu không chỉ lên án thói vũ phu, báo động về tình trạng bạo lực gia đình mà còn ca ngợi vẻ đẹp tình mẫu tử, lên tiếng bảo vệ khát vọng được sống yêu thương, yên bình của trẻ em. Con mắt nhân đạo của tác giả còn thể hiện ở nỗi lo âu đầy trách nhiệm: cậu bé Phác sẽ trở thành người như thế nào khi phải sống trong một gia đình như vậy?

Câu 2: Suy nghĩ của anh (chị) về nhân vật người nghệ sĩ trong truyện Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu.

Truyện được kể theo ngôi thứ nhất, nhân vật xưng tôi – người nghệ sĩ nhiếp ảnh – tự bộc lộ những trăn trở, suy nghĩ, cảm xúc của mình trước những gì anh chứng kiến ở một vùng quê miền biển trong chuyến đi công tác của anh. Ở truyện ngắn này ta bắt gặp những nét quen thuộc trong truyện của ông: cách kể theo ngôi thứ nhất, người kể chuyện là người làm nghệ thuật, nhân vật là những con người miền biển khắc khổ, lo toan… Lợi thế của cách  kể chuyện ở ngôi thứ nhất giúp cho tác giả có thể thoải mái bộc bạch đến tận cùng những cảm xúc của mình về con người, cuộc sống và nghệ thuật. Người chứng kiến đồng thời là người kể chuyện ít bình luận mà chỉ thể hiện cảm xúc trước những nghịch lý của cuộc đời mà anh ta phát hiện ra. Mọi cách lí giải là thuộc về người đọc, vì thế truyện ngắn trở nên đa nghĩa.

Cảm xúc của người nghệ sĩ nhiếp ảnh được bộc lộ trực tiếp trước hai phát hiện của anh ở vùng đất lạ này. Bao trùm trong giọng kể là cảm xúc choáng ngợp, ngạc nhiên, không hiểu nổi, không tin nổi của anh trước cảnh và cuộc sống của con người. Với cảnh, đó là hình ảnh chiếc thuyền ngoài xa, trên mặt biển đầy sương mù, lác đác có mấy hạt mưa. Cảm xúc bừng ngộ, khoảnh khắc thăng hoa của sáng tạo ngay lập tức đến với người nghệ sĩ. Có lẽ suốt cuộc đời cầm máy chưa bao giờ tôi được cảnh “đắt” trời cho như vậy. Khoảnh khắc đó là giây phút người sáng tạo nghệ thuật được sống thật nhất với hồn mình, khoảnh khắc đó có khi chỉ đến một lần trong cuộc đời đi tìm cái đẹp của người nghệ sĩ. Phát hiện thứ nhất của người nghệ sĩ nhiếp ảnh là cách để Nguyễn Minh Châu phát ngôn cho những quan niệm về nghệ thuật sâu sắc của mình.

Cuộc sống khi được khám phá đến tận cùng có thể có những điều khiến chúng ta không hiểu nổi, cảnh chiếc thuyền ngoài xa lãng mạn đến thế, đẹp đến thế, hoàn hảo đến thế nhưng khi đến gần lại chứa đựng một sự thật trần trụi. Điều đó khiến cho tâm trạng xuyên suốt thiên truyện của nhân vật tôi là từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác. Phát hiện thứ hai, trái ngược lại với cảnh thơ mộng, lãng mạn trên mặt biển, đó là một cuộc sống thô ráp, tàn nhẫn; những con người trên chiếc thuyền ấy hiện lên thật khắc khổ, gánh nặng cuộc đời in hằn trên cả khuôn mặt và dáng hình họ. Vì chắc chắn họ không nhìn thấy tôi nên tất cả những gì thật nhất của cuộc sống cứ thế diễn ra một cách tự nhiên trước mắt người nghệ sĩ. Cảm nhận chung về những gì nhân vật tôi nhìn thấy được là ngạc nhiên, đứng há mồm ra mà nhìn, đưa mắt ngơ ngác nhìn, không thể hiểu nổi…

 Hai phát hiện đó tưởng chừng trái ngược nhau nhưng lại có mối quan hệ mật thiết với nhau, làm nên ý nghĩa sâu sắc của câu chuyện. Trong cuộc sống, cái lãng mạn, thơ mộng và cái thô ráp, cái đẹp đẽ và cái phàm tục, cái thiện và cái ác cứ đan lồng vào nhau. Giống như con thuyền, khi nhìn từ xa, nó mang vẻ đẹp toàn bích, nhưng lại gần, nó mang một cuộc sống khắc nghiệt. Giống như bức ảnh đen trắng chụp cảnh đắt trời cho, nhưng mỗi lần ngắm kĩ, tôi vẫn thấy hiện lên cái màu hồng hồng của ánh sương mai. Giống như cuộc đời bị ngược đãi của người đàn bà khốn khổ kia, cuộc đời ấy vẫn ửng sáng lên bằng những nụ cười… Trong cuộc sống trần trụi và phàm tục ấy, nhà văn vẫn phát hiện ánh sáng của chất nhân văn. Không nhìn cuộc sống đơn giản, một chiều, Nguyễn Minh Châu khám phá không biết mệt mỏi cuộc sống thú vị xung quanh ông. Cuộc sống đích thực là một cuộc sống như thế.

Nhân vật người nghệ sĩ là kiểu nhân vật trăn trở để tìm chân lí cuộc đời như trong nhiều truyện ngắn khác của Nguyễn Minh Châu. Tưởng rằng anh đã tìm được vẻ đẹp tuyệt đích của một vùng quê miền biển ở tấm ảnh chiếc thuyền ngoài xa, đủ để anh hoàn thành chuyến đi công tác một cách mĩ mãn, nhưng vì anh bạn níu giữ ở thêm mấy ngày nên những mảng màu khác không tươi tắn của cuộc sống tiếp tục được phát hiện. Và tiếp tục bao nhiêu điều thú vị được khám phá mà vẫn chưa đi đến tận cùng của cuộc sống. Thiên hướng muốn nắm bắt hiện thực ở bề sâu ẩn kín là một đặc điểm nổi bật, mới mẻ của phong cách Nguyễn Minh Châu sau 1975. Quá trình khám phá ấy không có tận cùng, biết bao nhiêu điều thú vị còn chưa được khám phá.

Câu 3: Người nghệ sĩ nhiếp ảnh trong truyện Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu đã có những phát hiện gì khi tác nghiệp? Những phát hiện đó nói lên điều gì?

Người nghệ sĩ nhiếp ảnh trong truyện Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu đã có hai phát hiện khi tác nghiệp:

-Phát hiện thứ nhất của người nghệ sĩ nhiếp ảnh là một phát hiện đầy thơ mộng. Anh đã phục kích và phát hiện ra vẻ đẹp trời cho của chiếc thuyền ngoài xa trên biển sớm sương mờ. Theo anh, đây là vẻ đẹp mà cả đời bấm máy có lẽ anh chỉ có diễm phúc bắt gặp một lần: Trước mặt tôi là một bức tranh mực tàu của một danh họa thời cổ. Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào bầu sương mù trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng hồng do ánh mặt trời chiếu vào. Vài bóng người lớn lẫn trẻ con ngồi im phăng phắc như tượng trên chiếc mui khum khum, đang hướng mặt vào bờ. Tất cả khung cảnh ấy nhìn qua những cái mắt lưới và tấm lưới nằm giữa hai chiếc gọng vó… toàn bộ khung cảnh từ đường nét đến ánh sáng đều hài hòa và đẹp… Tôi tưởng chính mình vừa khám phá thấy cái chân lí của sự toàn thiện, khám phá thấy cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn. Niềm vui của người nghệ sĩ nhiếp ảnh là đã bắt gặp được cái thiện, cái mĩ, anh thấy tâm hồn mình được gột rửa, trở nên trong trẻo, tinh khôi bởi cái đẹp hài hòa, lãng mạn của cuộc đời.

-Phát hiện thứ hai của người nghệ sĩ nhiếp ảnh lại bất ngờ và vô cùng trớ trêu như trò đùa quái ác của cuộc sống. Hóa ra đằng sau vẻ đẹp toàn bích, toàn thiện mà người nghệ sĩ cảm thấy cả đời bấm máy có lẽ anh chỉ có diễm phúc bắt gặp một lần  lại hoàn toàn khác so với những gì anh tưởng tượng. Phùng đã chứng kiến từ chiếc thuyền ngư phủ đẹp như một bức tranh mực tàu của một danh họa thời cổ đó lại là một cuộc sống đầy tủi nhục, cam chịu, đầy bạo lực. Hình ảnh người đàn ông đánh vợ như một phương cách để giải tỏa những uất ức, khổ đau; hình ảnh thằng Phác cầm dao dọa lại cha; việc người đàn bà chấp nhận những đòn roi… đã cho thấy bi kịch của gia đình thuyền chài. Từ bi kịch đó, Phùng – vốn là người lính từng vào sinh ra tử - đã vô cùng phẫn nộ, anh vứt chiếc máy ảnh xuống đất chạy nhào tới. Hành động ấy nói được nhiều điều. Chiếc thuyền nghệ thuật thì ở ngoài xa, một khoảng cách đủ để tạo nên vẻ đẹp huyền ảo, nhưng sự thật cuộc đời lại ở rất gần. Đừng vì nghệ thuật mà quên cuộc đời, bởi lẽ nghệ thuật chân chính luôn là cuộc đời và vì cuộc đời. Trước khi là một nghệ sĩ biết rung động trước cái đẹp, hãy là con người biết yêu ghét, vui buồn trước mọi lẽ đời thường tình, biết hành động để có một cuộc sống xứng đáng với con người.

II. ĐỀ BÀI LÀM VĂN

Đề 1: Có ý kiến cho rằng: Từ câu chuyện về một bức ảnh nghệ thuật và sự thật cuộc đời đằng sau bức ảnh, truyện “Chiếc thuyền ngoài xa” mang đến một bài học đúng đắn về cách nhìn nhận cuộc sống và con người: một cách nhìn đa diện, nhiều chiều, phát hiện ra những bản chất sau vẻ ngoài đẹp đẽ của hiện tượng.

Anh (chị) hãy phân tích và chứng minh ý kiến trên qua truyện Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu.

Trong sáng tác của Nguyễn Minh châu, dù có là tiểu thuyết hay truyện ngắn, cốt truyện thường không đóng một vai trò nào đáng kể. Nhà văn tập trung chú ý vào thân phận con người, tính cách nhân vật và đã huy động vào đấy tâm hồn đa cảm dồi dào gây ấn tượng mới và xúc động về cuộc sống, bút pháp chân thực và một giọng văn trữ tình trầm lắng, ấm áp (Nguyễn Văn Hạnh – Nguyễn Minh Châu những năm 80 và sự đổi mới cách nhìn về con người – Tạp chí Văn học, 1993, số 3, trang 20). Có thể nói, Chiếc thuyền ngoài xa là một biểu hiện của xu hướng tìm tòi khám phá trong văn của Nguyễn Minh Châu trở về với đời thường, với mảnh đất miền Trung cằn cỗi và cơ cực, đau đáu tìm câu hỏi cho những số phận người trong cuộc sống đời thường trăm đắng ngàn cay. Trên tinh thần quyết liệt đổi mới, Nguyễn Minh Châu đã lấy con người làm đối tượng phản ánh thay cho hiện thực đời sống. Mặc dù không phủ nhận văn chương gắn với cái chung, với cộng đồng, nhưng Nguyễn Minh Châu còn muốn thể hiện một quan niệm văn chương trước hết là câu chuyện của con người, với muôn mặt phức tạp phong phú với tất cả chiều sâu.

Hiện thực Chiếc thuyền ngoài xa không phải bức tranh hoành tráng của mảnh đất chiến trường xưa A So từng ghi dấu bao chiến công, cũng không phải là những con người tạc dáng đứng hào hùng của mình vào lịch sử. Nhân vật Phùng trở về từ mảnh đất từng chiến đấu, một người lính năm xưa giờ là phóng viên ảnh trở về ghi lại những vẻ đẹp cuộc sống đời thường cho bộ ảnh lịch quê hương đất nước, phản ánh cuộc sống lao động khỏe khoắn tươi rói của những con người xây dựng đất nước, đi tìm vẻ đẹp bí ẩn của màn sương buổi sáng bổ sung cho tấm ảnh lịch hoàn chỉnh (!). Thế nhưng, những gì anh chứng kiến đã khiến anh và những người bạn của mình nhận ra một sự thật gắn bó với cuộc sống của những người dân chài lam lũ: Cuộc sống cứ lênh đênh khắp cả một vùng phá mênh mông. Cưới xin, sinh con đẻ cái, hoặc lúc nhắm mắt cũng chỉ trên một chiếc thuyền. Xóm giềng không có. Quê hương bản quán cả chục cây số trời nước chứ không cố kết vào một khoảnh đất nào. Từ cuộc sống ấy, những bi kịch tiềm ẩn khiến con người phải ngỡ ngàng. Một câu chuyện đơn giản nhưng đã chứa đựng những phát hiện mới mẻ hàm chứa quan niệm văn chương hướng về con người của Nguyễn Minh Châu. Nếu chỉ nghĩ suy một cách xuôi chiều đơn giản, cuộc sống khi có ánh sáng cách mạng sẽ đổi đời cho số phận người lao động, sẽ xóa tan những bi kịch đè nặng lên kiếp người. Thế nhưng Nguyễn Minh Châu đã chỉ rõ cho chúng ta: cách mạng không phải giải quyết bi kịch trong một sớm một chiều, con người vẫn phải đối diện với những bi kịch đời mình, dung hòa với nó. Cách lí giải về con người của Nguyễn Minh Châu còn ẩn chứa những suy ngẫm về số phận dân tộc phải trải qua những khổ đau để đối diện với hiện thực bao thách thức.

Người nghệ sĩ nhiếp ảnh đi tìm những vẻ đẹp đích thực của cuộc sống, ngỡ như anh đã phát hiện ra một khung cảnh thật đáng yêu, đáng ca tụng, hướng người xem về cái đẹp có thể làm quên đi những phiền não của cuộc sống: Qua khuôn hình ánh sáng, tôi đã hình dung thấy trước mắt tấm ảnh nghệ thuật của tôi sẽ là vài ba chiếc mũi thuyền và một cảnh đan chéo của những tấm lưới đọng đầy những giọt nước mắt, mỗi mắt lưới sẽ là một nốt nhạc trong bản hòa tấu ánh sáng và bóng tối, tượng trưng cho khung cảnh bình minh là một khoảng sáng rực rỡ đến mức chói mắt, trong khoảng sáng đó sẽ hiện lên trong tầm nhìn thật xa những đường nét của thân hình một người đàn bà đang cúi lom khom, sải cánh tay thật dài về phía trước kéo theo tấm lưới lên khỏi mặt nước, và phía sau lưng người đàn bà, hình một ngư phủ và một đứa trẻ đứng thẳng trên đầu thuyền, dùng lực toàn thân làm đòn bẩy nâng bổng hai chiếc gọng lưới chỉa thẳng lên trời. Và những người dân vùng biển ấy hiện lên thật đáng yêu, đáng ca ngợi: cuộc sống lao động đầm ấm khỏe khoắn, những con người gặp gỡ thật đáng yêu… tất cả ấn tượng ấy sẽ không bị phá vỡ nếu không có sự xuất hiện của chiếc – thuyền – ngoài – xa. Người đàn ông xuất hiện cùng với người đàn bà trong khung cảnh nên thơ đã nhanh chóng phá vỡ đi cảm giác thăng hoa nghệ thuật bằng trận đòn dây lưng quật thẳng tay người vợ không thương xót. Có lẽ khó ai hình dung cảnh tượng ấy lại diễn ra trong bối cảnh cuộc sống mới, nó hoàn toàn đối lập với điều chúng ta hằng xây dựng cho cuộc sống này “người yêu người, sống để yêu nhau” (Tố Hữu). Điều bất công diễn ra nhức nhối trước mắt người lính từng chiến đấu cho sự nghiệp giải phóng đất nước, giải phóng con người đã làm nên cơn giận bùng phát. Bản thân anh nghĩ về người đàn ông kia: gã đàn ông độc ác và tàn nhẫn nhất thế gian, còn người phụ nữ xấu xí mặt rỗ kia đích thị là nạn nhân đáng thương nhất của nạn bạo hành trong gia đình. Hành động tấn công gã đàn ông kia khiến cho anh ngộ nhận mình là anh hùng: Tôi nện hắn bằng tay không, nhưng cú nào ra cú ấy, không phải bằng bàn tay một anh thợ chụp ảnh mà bằng bàn tay rắn sắt của một người lính giải phóng đã từng mười mấy năm cầm súng. Tôi đã chiến đấu trong mấy ngày cuối cùng chiến tranh trên mảnh đất này. Bất luận trong hoàn cảnh nào tôi cũng không cho phép hắn đánh một người đàn bà, cho dù đó là vợ hắn và nguyện xúc vào trong xó bãi xe tăng kín đáo cho hắn đánh. Nhưng phản ứng của người đàn bà trước ông chánh án đã khiến anh choáng váng: quý tòa bắt tội con cũng được, phạt tù con cũng được, đừng bắt con bỏ nó… Hóa ra, người cần được thông cảm lại là những quan tòa cách mạng có lòng tốt nhưng các chú đâu có phải là người làm ăn… cho nên các chú đâu hiểu được cái việc của các người làm ăm lam lũ, khó nhọc.  Người đàn bà khốn khổ ấy đã không chối bỏ người đàn ông đích thực của mình, dù trong lòng đau đớn khi hằng ngày phải chịu những trận đòn, phải chứng kiến cảnh hai cha con đối xử với nhau như kẻ thù, phải chấp nhận cuộc sống đương đầu nơi gió bão. Có người đã nhận định: Chiếc thuyền ngoài xa là hình tượng có ý nghĩa biểu tượng, như vẻ đẹp của một bức tranh toàn bích, nhưng đằng sau hình ảnh thiên nhiên tươi đẹp là cuộc sống đầy khắc nghiệt, dữ dội và những số phận con người vật vã trong cuộc mưu sinh. Hóa ra hành trình tìm kiếm hạnh phúc không hề đơn giản: người đàn ông kia dù cục súc nhưng trên chiếc thuyền phải có lúc hạnh phúc khi cả nhà quây quần trong bữa ăn trên chiếc thuyền khiến người đàn bà nhẫn nhục chịu đựng tất cả. Hành trình của gia đình kì lạ kia vẫn tiềm ẩn những nguy cơ: đứa con yêu mẹ sẵn sàng đánh nhau với bố, thủ dao găm tìm dịp trả thù, những trận đòn tàn khốc có thể làm cho người đàn bà kia gục ngã bất cứ lúc nào…Thế nhưng trong cuộc sống nghèo khổ, chật vật và ngày ngày phải nuôi đủ cho mười miệng ăn trên chiếc thuyền ọp ẹp, người đàn bà ấy là hiện thân của sự hi sinh vô bờ bến. Tình yêu chồng con được nhìn nhận từ cuộc đời trăm đắng nghìn cay có vẻ đẹp riêng khiến cho một cái gì mới vừa vỡ ra trong đầu vị Bao Công của cái phố huyện vùng biển. Sự vỡ lẽ ấy chính là phá vỡ những quan niệm về tình yêu, hạnh phúc, về lòng nhân ái, sự khoan dung,… mang giá trị nhân bản sâu sắc. Những kết hợp ấy trong tác phẩm của Nguyễn Minh Châu đem đến cái nhìn đa diện về số phận con người.

Nếu như trước kia, trong văn học 1945 – 1975, khi đề cập đến số phận con người thì bao giờ các nhà văn cũng đề cao vào khả năng con người vượt qua nghịch cảnh và những tác động của môi trường, của xã hội mới sẽ giúp con người tìm thấy hạnh phúc. Khi diễn tả sự vận động của tính cách con người, các nhà văn thường nói về sự vận động theo chiều hướng tích cực, từng bước vượt lên hoàn cảnh, hồi sinh tâm hồn. Cách minh họa tư tưởng ấy không tránh khỏi có phần đơn giản và phiến diện, Nguyễn Minh Châu đã không đi theo con đường mòn đó. Trong Chiếc thuyền ngoài xa, nhà văn đã nói về những nghịch lí tồn tại như một sự thật hiển nhiên trong đời sống con người. Bằng thái độ cảm thông và sự hiểu biết một cách sâu sắc về con người, ông đã cung cấp cho chúng ta một cái nhìn toàn diện về cái đẹp cuộc sống, hiểu biết cả bề mặt lẫn chiều sâu. Nguyễn Minh Châu đã từng phát biểu: Văn học và đời sống là những vòng tròn đồng tâm mà tâm điểm là con người (Phỏng vấn đầu xuân 1986 của báo Văn nghệ). Nhà văn tồn tại trên đời có lẽ trước hết là vì thế; để làm công việc giống như kẻ nâng giấc cho những người cùng đường, tuyệt lộ, bị cái ác hoặc số phận đen đủi dồn con người đến chân tường, những con người cả tâm hồn và thể xác bị hắt hủi và đọa đày đến ê chề, hoàn toàn mất hết cả lòng tin vào con người và cuộc đời để bênh vực cho những người không có ai để bênh vực (Ngồi buồn viết mà chơi). Tư tưởng ấy được thể hiện trong tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa như một minh chứng cho tấm lòng hướng về con người, khả năng giải mã những mặt phức tạp của cuộc đời. Bức thông điệp trong tác phẩm về mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc sống được nhận thức thấm thía: cuộc đời vốn dĩ là nơi sản sinh ra cái đẹp của nghệ thuật nhưng không phải bao giờ cuộc đời cũng là nghệ thuật, và rằng con người ta cần có một khoảng cách để chiêm ngưỡng vẻ đẹp của nghệ thuật nhưng muốn khám phá những bí ẩn bên trong thân phận con người và cuộc đời thì phải tiếp cận với cuộc đời, đi vào bên trong cuộc đời và sống cùng cuộc đời (Lê Ngọc Chương – “Chiếc thuyền ngoài xa, một ẩn dụ nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu”). Kết thúc tác phẩm, người nghệ sĩ đã hoàn thành kiệt tác của mình, đem đến cho công chúng những cảm nhận về vẻ đẹp tuyệt mĩ của tạo hóa. Thế nhưng mấy ai biết được sự thật nằm sau vẻ đẹp tuyệt vời kia? Phần kết thúc tác phẩm để lại nhiều suy ngẫm: Quái lạ, tuy là ảnh đen trắng nhưng mỗi lần ngắm kĩ, tôi vẫn thấy hiện lên cái màu hồng hồng của ánh sương mai lúc bấy giờ tôi vẫn nhìn thấy từ bãi xe tăng hỏng, và nếu nhìn lâu hơn nữa, bao giờ tôi cũng thấy người đàn bà vùng biển cao lớn với những đường nét thô kệch, tấm lưng áo bạc phếch có miếng vá, nửa thân dưới ướt sũng, khuôn mặt rỗ đã nhợt trắng vì kéo lưới suốt đêm. Mụ bước những bước chậm rãi, bàn chân dậm trên mặt đất chắc chắn, hòa lẫn trong đám đông. Cuộc sống vốn vậy, vẫn đẹp tươi, vẫn êm ả, nhưng nếu không có tấm lòng để nhận ra những uẩn khúc số phận thì những vẻ đẹp màu hồng hồng dưới ánh sương mai kia cũng trở nên vô nghĩa. Người nghệ sĩ phải nhận ra sự thật ẩn khuất sau màn sương huyền ảo đó, phải tiếp cận sự thật để nhận ra ý nghĩa đích thực của cuộc sống và con người.

(Trần Hà Nam, Trường THPT Chuyên Lê Quý Đôn, Bình Định)

Có ý kiến cho rằng: Từ câu chuyện về một bức ảnh nghệ thuật và sự thật cuộc đời đằng sau bức ảnh, truyện “Chiếc thuyền ngoài xa” mang đến một bài học đúng đắn về cách nhìn nhận cuộc sống và con người: một cách nhìn đa diện, nhiều chiều, phát hiện ra những bản chất sau vẻ ngoài đẹp đẽ của hiện tượng.

Anh (chị) hãy phân tích và chứng minh ý kiến trên qua truyện Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu.

Chiếc thuyền ngoài xa là một biểu hiện của xu hướng tìm tòi khám phá của Nguyễn Minh Châu đối với cuộc sống đời thường. Tác phẩm không chỉ là sự phát hiện vẻ đẹp của thiên nhiên mà còn đi sâu phản ánh con người và cuộc sống trong mối quan hệ phức tạp của nó. Nhận định về tác phẩm này, có ý kiến cho rằng: “Từ câu chuyện về một bức ảnh nghệ thuật và sự thật cuộc đời đằng sau bức ảnh, truyện “Chiếc thuyền ngoài xa” mang đến một bài học đúng đắn về cách nhìn nhận cuộc sống và con người: một cách nhìn đa diện, nhiều chiều, phát hiện ra những bản chất sau vẻ ngoài đẹp đẽ của hiện tượng”.

Trong một điều kiện nào đó của cuộc sống, con người thường có tâm lí thỏa mãn, không quan tâm đến những gì phức tạp, ẩn chứa đằng sau vẻ bề ngoài tưởng như yên bình, tốt đẹp của chính cuộc sống ấy. Người ta chỉ nhìn cuộc sống ở mặt tốt, mặt tích cực của nó mà quên rằng nó còn có mặt xấu, mặt tiêu cực. Đó là cái nhìn phiến diện, một chiều. Với cái nhìn này, người ta sẽ không thấy được những uẩn khúc của con người, những góc tối đằng sau ánh sáng mĩ miều của cuộc sống. Cuộc sống vốn phức tạp, quanh co chứ không êm đềm, bằng phẳng  như nhiều người lầm tưởng, hoặc như Đẩu chỉ nhìn và hiểu cuộc đời qua trang sách. Nguyễn Minh Châu viết Chiếc thuyền ngoài xa nhằm đem đến cho người đọc “một cái nhìn đa diện hơn, nhiều chiều hơn, phát hiện ra những bản chất sau vẻ ngoài đẹp đẽ của hiện tượng” , giúp người đọc biết đồng cảm với những cảnh đời bất hạnh, những đắng cay cơ cực mà nhiều con người còn phải đương đầu trong cuộc sống.

(Tự biên)

Đề 2: Phân tích tình huống truyện và ý nghĩa nhận thức qua truyện Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu.

Để phản ánh những nghịch lí trong cuộc đời nhọc nhằn, u tối và khám phá những hạt ngọc còn lẩn khuất trong tâm hồn những con người lam lũ giữa cuộc đời, Nguyễn Minh Châu đã xây dựng một kiểu tình huống truyện độc đáo: kiểu tình huống nhận thức. Có ba kiểu tình huống truyện phổ biến trong truyện ngắn: tình huống hành động, tình huống tâm trạng và tình huống nhận thức. Trong đó, kiểu tình huống hành động chủ yếu hướng tới những hành động có tính bước ngoặt của nhân vật. Còn tình huống nhận thức chủ yếu hướng tới việc cắt nghĩa giây phút giác ngộ chân lí của nhân vật. Ở Chiếc thuyền ngoài xa, kết thúc sự kiện người đàn bà được mời đến tòa án huyện để giải quyết việc gia đình đã hoàn chỉnh một tình huống nhận thức. Trong kiểu tình huống này, ý nghĩa các tình tiết dường như cũng đều được giấu kín, chỉ đến khi chi tiết cuối cùng làm vỡ òa nhận thức của người đọc thì các ý nghĩa ấy cũng mới đồng thời được làm sáng tỏ. Các chi tiết đó là:

Người đàn ông đánh vợ. Nhưng, vì sao khi rời thuyền, người đàn ông lúc nào cũng nhìn dán vào tấm lưng bạc phếch và rách rưới của người đàn bà, chỉ đến khi hai người đã đi khuất sau chiếc xe rà phá mìn to lớn gấp đôi chiếc xe tăng thì lão mới lập tức trở nên hùng hổ ? Vì sao lão đánh vợ thường xuyên và trong khi trút cơn giận dữ như lửa cháy bằng cách dùng chiếc thắt lưng quật tới tấp vào lưng người đàn bà thì giọng lão lại rên rỉ, đau đớn: Mày chết đi cho ông nhờ. Chúng mày chết hết đi cho ông nhờ! ?

Người vợ cam chịu một cách nhẫn nhục lạ lùng: Không hề kêu một tiếng, không chống trả cũng không tìm cách chạy trốn. Người đọc băn khoăn: Phải chăng là do chị ta bị đòn nhiều đến mức quen rồi, không còn biết đau là gì nữa, hay là do tối tăm ngu muội nên chẳng còn chút ý thức đến quyền sống của mình? Hay việc bị đòn bất đắc dĩ cũng chính là một cách tính toán, một cách chọn lựa không thể khác của chị ta trong hoàn cảnh đông con mà cuộc sống lênh đênh trên mặt nước đầy nhọc nhằn bất trắc? Phải chăng tác giả đã dùng hình ảnh bãi xe tăng hỏng như một biểu tượng: cuộc chiến chống đói nghèo, tăm tối, chống lại cái ác, cái xấu trong cuộc đời thường nhật có khi còn gian nan hơn cả cuộc chiến đấu chống ngoại xâm?

Hành động của đứa con: Khi chứng kiến cảnh tượng người bố đánh mẹ mình, cậu bé Phác giận dữ căng thẳng, nhảy xổ vào giằng được chiếc thắt lưng, liền dướn thẳng người vung chiếc khóa mạ sắt quật vào giữa khuôn ngực người bố. Đây là phản ứng tự nhiên của một tâm hồn trẻ thơ yêu mẹ hay sự căm phẫn mù quáng? Cậu bé hành động như vậy là đúng hay sai?

Chi tiết cuối cùng: Sự giác ngộ của chánh án tòa án huyện. Đẩu mời người đàn bà đến công đường để trao đổi chuyện gia đình bà. Anh khuyên bà nên bỏ chồng nhưng vì sao bà lại kiên quyết từ chối?

Đến đây, mọi tình huống mới sáng tỏ hẳn cái ý nghĩa của nó: Một cái gì mới vừa vỡ ra trong đầu vị Bao Công của cái phố huyện vùng biển. Hóa ra Đẩu hiểu luật pháp nhưng anh chưa thực sự hiểu thực tế đời sống. Sau khi thấy các biện pháp giáo dục, răn đe người chồng không có kết quả, thẩm phán Đẩu đã khuyên người vợ bỏ chồng để giải thoát chị ta khỏi cảnh bị ngược đãi và nạn bạo hành trong gia đình nhưng bà đã chối từ vì cuộc sống tăm tối của họ còn những lí lẽ khác. Đẩu mới vỡ lẽ ra rằng lòng tốt của anh là phi thực tế. Anh bảo vệ luật pháp bằng sự thông hiểu sách vỡ, nhưng trước cuộc sống, anh trở thành kẻ quá nông nổi, ngây thơ. Cái nghịch lí buộc những con người khốn khổ phải chấp nhận một cách thật bất công: Mong các chú cách mạng thông cảm cho, đám đàn bà hàng chài ở thuyền chúng tôi cần phải có người đàn ông để chèo chống khi phong ba, để cùng làm ăn nuôi nấng đặng một sắp nhỏ nhà nào cũng có đến chục đứa (…). Các chú đừng bắt tôi bỏ nó (…). Trên thuyền phải có một người đàn ông… dù hắn man rợ, tàn bạo. Cũng có thể, Đẩu bắt đầu hiểu ra rằng, muốn con người thoát cảnh man rợ, tăm tối cơ cực thì cần phải có những giải pháp thiết thực chứ không phải chỉ là thiện chí hoặc các lí thuyết đẹp đẽ, xa rời thực tiễn. Đấy cũng là sự vỡ ra của người thợ chụp ảnh Phùng về độ chênh giữa cái đẹp tuyệt đỉnh của ngoại cảnh mà anh vừa hân hoan thu vào ống kính với cuộc sống nhọc nhằn chẳng thi vị chút nào của người dân chài trên Chiếc thuyền ngoài xa mà anh vừa lấy làm tâm điểm nghệ thuật.

(Nguyễn Trọng Khánh – SĐD).

Đề 3: Anh (chị) hãy trình bày suy nghĩa của mình trước nhận thức của người đàn bà trong truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu.

Nhân vật người đàn bà trong Chiếc thuyền ngoài xa là hiện thân cho những mảng đời tăm tối cơ cực vẫn còn tồn tại trong cuộc sống quanh ta. Đó là một phụ nữ lao động lam lũ ở làng vạn chài, cả nhà sống lênh đênh trên một chiếc thuyền đánh cá. Chị không còn trẻ, và chút nhan sắc của người phụ nữ cũng đã nhanh chóng tàn phai để chỉ còn lại một thân hình xấu xí, tàn tạ: Người đàn bà trạc ngoài bốn mươi, một thân hình quen thuộc của đàn bà vùng biển, cao lớn với những nét thô kệch. Mụ mặt rỗ. Khuôn mặt mệt mỏi sau một đêm thức trắng kéo lưới, tái ngắt và dường như đang buồn ngủ. Chị cũng là nạn nhân đáng thương của sự lạc hậu, nghèo đói. Người chồng đánh đập vợ như cơm bữa, mà đánh  thật hung bạo, thật dã man: chẳng nói chẳng rằng lão trút cơn giận dữ như lửa cháy bằng cách dùng chiếc thắt lưng quật tới tấp vào lưng người đàn bà, lão vừa đánh vừa thở hồng hộc, hai hàm răng nghiến ken két, cứ mỗi nhát quất xuống lão lại nguyền rũa bằng cái giọng rên rỉ đau đớn… Theo chị kể, người chồng chị trước đây là một anh con trai cục tính nhưng hiền lành lắm, không bao giờ đánh đập tôi. Nhưng rồi việc trốn lính làm cho khuynh gia bại sản, rồi hoàn cảnh suốt ngày lênh đênh trên một con thuyền, đám đàn bà trên thuyền đẻ nhiều con quá, vất vả cơ cực đã nhiễm vào những người đàn ông làng chài thói vũ phu hoặc nghiện ngập: Bất kể lúc nào thấy khổ quá là lão lại xách tôi ra đánh, cũng như đàn ông thuyền khác uống rượu… Giá mà lão uống rượu… thì tôi còn đỡ khổ. Nhưng vì cuộc sống, vì phải nuôi đặng một sắp con, chị đã đành chịu đựng, nhịn nhục một cách thật nhẫn nại đến mức khó hiểu. Mặc cho chồng cứ đánh, cứ chửi, người đàn bà với một vẻ đầy nhẫn nhục, không hề kêu một tiếng, không chống trả, cũng không tìm cách chạy trốn. Chị càng không dám bỏ người chồng vũ phu độc ác ấy chỉ vì một lí do cũng rất đơn giản: cuộc sống mưu sinh khó nhọc, đầy bất trắc trên một chiếc thuyền chài lênh đênh sông nước không thể thiếu một người đàn ông!

Nhưng ở người đàn bà lam lũ khốn khổ đó ta cũng cảm thấy le lói ánh sáng những hạt ngọc lấp lánh của tâm hồn còn khuất trong cái u tối, cay cực của cuộc đời chị. Chị phải chấp nhận cuộc sống cay cực với mọi cực hình, chịu đựng sự đánh đập hàng ngày của chồng vì chị hiểu rất rõ hoàn cảnh của mình, hiểu rõ cái khắc nghiệt của đời sống và hiểu rõ con người. Chị không đồng ý li hôn với người chồng vũ phu theo lời khuyên của Đẩu – viên chánh án tòa án huyện – và nói với Đẩu: Lòng các chú tốt nhưng các chú đâu có hiểu được cái việc của các người làm ăn khó nhọc. Chị hiểu nỗi bế tắc, khốn khổ của người chồng, và hơn cả, chị hiểu thiên chức làm mẹ của mình. Phải chăng cũng vì thiên chức đó mà chị phải xin chồng không đánh chị ở trên thuyền, trước mặt các con, mà được đánh ở bãi xe tăng bờ biển. Chị không muốn đàn con đói khổ của chị bị tổn thương. Vì thế, mặc cho lão chồng vũ phu ra sức đánh đập, chị không hề kêu khóc. Nhưng khi biết đứa con bé bỏng của mình chứng kiến người bố đánh mẹ chúng thì chị vừa đau đớn vừa vô cùng xấu hổ, nhục nhã, cứ hết ôm chầm lấy đứa con lại vái lấy vái để trước mặt nó. Đau đớn vì, rốt cuộc, cái tình cảnh khốn nạn của chị vẫn không giấu nổi các con, không tránh được sự tổn thương trong tâm hồn, tình cảm của chúng. Xấu hổ và nhục nhã vì sự bất lực của mình mà chị muốn giấu kín thì bị phơi bày ra hết. Và có lẽ cũng vì thiên chức đó mà chị chấp nhận tình trạng bị hành hạ, chấp nhận cả cuộc đời cay đắng và đen tối chỉ mong có được niềm hạnh phúc thật bình dị, thật nhỏ nhoi: Vui nhất là lúc ngồi nhìn đàn con tôi chúng nó được ăn no… Phải chăng, đó chính là thứ ánh sáng lấp lánh của những hạt ngọc tình mẫu tử, tấm lòng bao dung, vị tha và đức hi sinh của những người phụ nữ lao động trong những mảng đời còn nhiều cơ cực, tăm tối quanh ta? Có điều, những hạt ngọc đó còn quá lấm láp và nhiều tì vết bởi nó còn lẫn trong bùn đất, trong cát bụi của sự lạc hậu, nghèo đói, tối tăm…

(Nguyễn Trọng Khánh – SĐD)