Bài 7. Vương quốc Chăm-pa

1. Giới thiệu về đền tháp Chăm-pa

Đền tháp Chăm-pa là những công trình kiến trúc độc đáo, là biểu tượng cho nền văn minh Chăm rực rỡ, để lại dấu ấn sâu sắc trong lịch sử Việt Nam.

- Thời gian và địa điểm thành lập Vương quốc Chăm-pa:

+ Vương quốc Chăm-pa được hình thành vào cuối thế kỉ II sau Công nguyên. Đây là một trong những quốc gia cổ đại hình thành sớm trên lãnh thổ Việt Nam.

+ Địa bàn chủ yếu của vương quốc này nằm ở khu vực miền Trung Việt Nam ngày nay. Lãnh thổ Chăm-pa trong các giai đoạn lịch sử khác nhau có thể trải dài từ Quảng Bình (phía Bắc) đến Bình Thuận (phía Nam), với trung tâm thường xuyên dịch chuyển.

+ Đền tháp chính là di sản văn hoá tiêu biểu nhất của Vương quốc Chăm-pa. Hiện nay, ở nhiều tỉnh thành miền Trung và Tây Nguyên của Việt Nam, chúng ta vẫn có thể tìm thấy rất nhiều di tích đền tháp Chăm. Trong số đó, Thánh địa Mỹ Sơn (thuộc tỉnh Quảng Nam) là quần thể đền tháp nổi bật và quan trọng nhất.

- Nét chính của một đền tháp Chăm (điển hình là Thánh địa Mỹ Sơn):

+ Thánh địa Mỹ Sơn là một quần thể kiến trúc vĩ đại, được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa thế giới vào năm 1999, cho thấy giá trị lịch sử và nghệ thuật vô cùng to lớn.

+ Quần thể này ban đầu từng có khoảng 70 đền tháp lớn nhỏ, được xây dựng một cách khéo léo và tinh xảo. Vị trí xây dựng đặc biệt nằm trong một thung lũng được bao quanh bởi đồi núi, tạo nên một không gian linh thiêng và huyền bí.

+ Các đền tháp ở đây không chỉ là nơi thờ cúng thần linh mà còn là nơi tổ chức các lễ tế quan trọng và là nơi đặt lăng mộ các vị vua, hoàng tộc của Vương quốc Chăm-pa.

+ Vật liệu và kỹ thuật xây dựng: Phần lớn các đền tháp Chăm được xây dựng bằng gạch nung kết hợp với đá sa thạch. Kỹ thuật xây dựng các tháp Chăm cổ đến nay vẫn còn là một bí ẩn, đặc biệt là cách họ gắn kết các viên gạch mà không thấy mạch vữa. Gạch được xếp khít, mài nhẵn, và có lẽ được nung nóng sau khi xây xong để tạo thành một khối vững chắc.

+ Kiến trúc và trang trí: Tháp chính thường có kiến trúc hình chóp, vững chãi, tượng trưng cho ngọn núi Meru huyền thoại trong tín ngưỡng Ấn Độ giáo – nơi cư ngụ của các vị thần. Bên ngoài tháp được trang trí bằng các hoa văn tinh xảo như hoa lá (hoa cúc, hoa sen...), hình động vật (voi, sư tử...) và các bức phù điêu miêu tả các vị thần, vũ công Apsara, các cảnh sinh hoạt... Điều này thể hiện sự tinh xảo và độc đáo trong nghệ thuật điêu khắc của người Chăm.

Hình 3: Khu di tích Thánh địa Mỹ Sơn (Quảng Nam).

2. Kể chuyện về đền tháp Chăm

Đền tháp Chăm không chỉ là những công trình kiến trúc mà còn là kho tàng của những câu chuyện, truyền thuyết ly kỳ, giúp chúng ta hiểu sâu hơn về văn hóa, tín ngưỡng và cuộc sống của người Chăm cổ.

CÂU CHUYỆN LỊCH SỬ: THÁP BÀ PO NAGARAI

- Tháp Bà Po Nagarai (hay còn gọi là Tháp Bà Nha Trang) là một trong những quần thể đền tháp Chăm-pa lớn và nổi tiếng nhất Việt Nam, tọa lạc trên đồi Cù Lao, cạnh cửa sông Cái, thành phố Nha Trang (Khánh Hòa). Đây là nơi thờ Nữ thần Po Nagar – vị nữ thần Mẹ Xứ Sở, người được coi là người tạo dựng ra đất và lúa, che chở cho người dân Chăm.

- Theo truyền thuyết kể rằng:

Thuở xưa, trên núi Đại An (nay thuộc Nha Trang, Khánh Hòa) có một thiếu nữ tên là Thiên Y A Na. Cha mẹ cô là người dân chài nghèo, sống bằng nghề đánh bắt cá và trồng trọt đơn giản, cuộc sống tuy giản dị nhưng thanh bình.

Một hôm, khi cô bé đang chơi trên núi, thấy bãi biển xanh tươi, nước biển trong xanh đã nhặt được một khúc kỳ nam trôi dạt vào bờ. Cô bé đã dựng một chòi lá nhỏ để ở, và hàng ngày cô bé thường tạo ra những bức tượng Phật, các vật dụng từ cây lá một cách khéo léo. Tiếng lành đồn xa, nhiều người dân đến xem và ngưỡng mộ tài năng của cô.

Một vị vương tử Bắc triều (Trung Quốc) nghe tin về tài năng và vẻ đẹp của nàng, đã cho thuyền sang rước nàng về làm vợ. Nàng sinh hạ được hai người con, một trai một gái, và sống cuộc sống vương giả.

Tuy nhiên, dù sống trong nhung lụa, nàng Thiên Y A Na vẫn luôn nhớ về quê hương, nhớ về nơi chôn nhau cắt rốn của mình. Một ngày kia, nàng đã cùng hai con hóa thân vào khúc gỗ kỳ nam và bay về trời, trở về quê nhà Đại An.

Người dân địa phương, cảm kích trước công đức và tấm lòng của nàng, đã cho dựng đền thờ, tức Tháp Bà Po Nagarai ngày nay, để tưởng nhớ và thờ phụng bà như một vị thần bảo hộ.

(Theo Trần Duy An và Xã hội Chăm-pa xưa và nay, NXB Văn hoá Thông tin, 2008).

Câu chuyện này không chỉ mang đậm tính huyền thoại mà còn thể hiện lòng biết ơn của người dân Chăm đối với vị nữ thần đã mang lại cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Đây cũng là một minh chứng cho sự giao thoa văn hóa giữa Chăm-pa và các vùng miền khác, đồng thời nhấn mạnh vai trò quan trọng của tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sống tâm linh của người Chăm.

Hình 5: Tháp Po Klong Garai (Ninh Thuận). (Một quần thể tháp nổi tiếng khác ở Ninh Thuận, thờ vua Po Klong Garai, người có công lớn trong việc xây dựng hệ thống thủy lợi, mang lại sự phồn thịnh cho vương quốc Chăm-pa.)