Bài 35. Nhiễm sắc thể và bộ nhiễm sắc thể

I. Nhiễm sắc thể

1. Khái niệm và đặc điểm

- Ở sinh vật nhân thực, nhiễm sắc thể là thể bắt màu được cấu tạo bởi DNA và protein histone.

- Khi co xoắn cực đại, mỗi nhiễm sắc thể chứa hai nhiễm sắc tử (chromatid) chị em liên kết với nhau tại tâm động hình thành trạng thái "kép", hai bên tâm động là cánh nhiễm sắc thể.

- Khi nhiễm sắc thể duỗi xoắn thì được gọi là sợi nhiễm sắc.

- Phân tử DNA quấn quanh các phân tử protein histone tạo nên chuỗi nucleosome.

- Chuỗi nucleosome được xếp cuộn qua nhiều cấp độ khác nhau làm nhiễm sắc thể co ngắn cực đại thể hiện hình thái đặc trưng, thuận lợi cho sự phân chia nhiễm sắc thể trong quá trình phân bào. 

- Gene nằm trên nhiễm sắc thể tại một vị trí gọi là locus của gene. Trong một tế bào lưỡng bội, nhiễm sắc thể tồn tại thành từng cặp tương đồng. Do đó, gene tồn tại thành từng cặp allele. 

- Cặp nhiễm sắc thể tương đồng là cặp nhiễm sắc thể có cùng hình thái và tập hợp gene. Trong đó, một nhiễm sắc thể được nhận từ bố và một nhiễm sắc thể được nhận từ mẹ. 

2. Nhiễm sắc thể thường và nhiễm sắc thể giới tính

- Nhiễm sắc thể thường là nhiễm sắc thể có số lượng, hình thái giống nhau ở cả giới đực và giới cái.

• Kí hiệu là A, đánh số từng cặp.
• Ở tế bào lưỡng bội: Tồn tại từng cặp tương đồng, giống nhau ở hai giới.

- Nhiễm sắc thể giới tính là nhiễm sắc thể khác nhau về số lượng hoặc hình thái giữa giới đực và giới cái, tham gia vào việc quyết định giới tính. 

• Kí hiệu bằng chữ cái khác như X, Y hoặc Z, W.
• Ở tế bào lưỡng bội: gồm hai nhiễm sắc thể giống nhau (giới đồng giao tử) hoặc khác nhau (giới dị giao tử).

II. Bộ nhiễm sắc thể

- Bộ nhiễm sắc thể là tập hợp các nhiễm sắc thể trong nhân tế bào của một loài.

- Mỗi loài sinh vật có bộ nhiễm sắc thể đặc trưng về số lượng và hình thái. 

- Bộ nhiễm sắc thể lưỡng bội (2n) là bộ nhiễm sắc thể chứa hai nhiễm sắc thể của mỗi cặp nhiễm sắc thể tương đồng.

- Bộ nhiễm sắc thể đơn bội (n) là bộ nhiễm sắc thể chứa một nhiễm sắc thể của mỗi cặp nhiễm sắc thể tương đồng.

- Tế bào sinh dưỡng thường có bộ nhiễm sắc thể lưỡng bội còn giao tử thường có bộ nhiễm sắc thể đơn bội.

III. Thực hành quan sát tiêu bản nhiễm sắc thể

1. Chuẩn bị 

- Kính hiển vi quang học gắn vật kính 10x, 40x, 100x; dầu kính. 

- Tiêu bản cố định bộ nhiễm sắc thể của một số loài (người, hành ta,...). 

- Một số hình ảnh bộ nhiễm sắc thể của một số loài. 

2. Tiến hành 

- Đặt tiêu bản lên bàn kính hiển vi và quan sát ở vật kính 10x (độ phóng đại 100 lần). Lựa chọn vị trí các tế bào chứa bộ nhiễm sắc thể dễ quan sát. Di chuyển vị trí đã chọn vào giữa trường kính. 

- Chuyển sang vật kính 40x (độ phóng đại 400 lần), 100x (độ phóng đại 1 000 lần) để quan sát. Với tiêu bản nhiễm sắc thể của hành ta có thể sử dụng vật kính 40x; tiêu bản nhiễm sắc thể của người cần sử dụng vật kính 100x để quan sát. Khi quan sát vật kính 100x cần sử dụng dầu kính. 

- Đếm số lượng và xác định hình thái nhiễm sắc thể. Vẽ hình minh hoạ các nhiễm sắc thể quan sát được trên tiêu bản.

3. Báo cáo

- Hoàn thành phiếu báo cáo kết quả thực hành.