Bài 12. Triều Nguyễn

1. Sự thành lập triều Nguyễn

Sau khi đánh bại Triều Tây Sơn, năm 1802, Nguyễn Ánh lên ngôi vua, lập ra Triều Nguyễn, lấy niên hiệu là Gia Long. Năm 1804, vua đặt quốc hiệu là Việt Nam, đóng đô ở Phú Xuân (Thừa Thiên Huế ngày nay).

Nhà Nguyễn ban hành bộ Hoàng Việt luật lệ (Luật Gia Long), xây dựng lực lượng quân đội, quan tâm đến sản xuất nông nghiệp,... tạo cơ sở cho một đất nước thống nhất, phát triển.

2. Đất nước dưới Triều Nguyễn

Củng cố và phát triển vương triều

Vua Gia Long và các vị vua Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức,... tiếp tục xây dựng đất nước và bảo vệ vương triều. Trong đó, Triều Nguyễn dưới thời vua Minh Mạng trị vì được coi là thời kì vững mạnh và có nhiều đổi mới.

Minh Mạng - vị vua của những cải cách

Minh Mạng là vị vua thứ hai của Triều Nguyễn. Trong hơn 20 năm trị vì, vua Minh Mạng đã thực hiện nhiều chính sách quan trọng nhằm củng cố và phát triển đất nước như cải cách hành chính đến cấp xã, đẩy mạnh khai hoang, cải cách hệ thống thi cử,... Đặc biệt, ông rất quan tâm đến việc xác lập và bảo vệ chủ quyền lãnh thổ; khuyến khích học hỏi, tiếp thu những tiến bộ về khoa học - kĩ thuật của phương Tây, trong đó có kĩ thuật đóng thuyền.

(Theo Lê Thái Dũng, Những vị vua của các triều đại Việt Nam từ nhà Hồ đến Triều Nguyễn, NXB Hồng Đức, Hà Nội, 2022, tr.167 - 168)

Công cuộc khẩn hoang dưới Triều Nguyễn

Vào thế kỉ XIX, Triều Nguyễn đã tổ chức khẩn hoang trên quy mô lớn, đặc biệt là những vùng đất ven sông, ven biển, góp phần mở rộng diện tích đất nông nghiệp. Trong quá trình đó, có đóng góp không nhỏ của một số vị quan như Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Tri Phương,...

Nguyễn Công Trứ và việc khẩn hoang

Nguyễn Công Trứ (1778 - 1858) quê ở huyện Nghi Xuân (Hà Tĩnh), làm quan dưới Triều Nguyễn. Ông là người có tài, giỏi văn thơ, lập nhiều chiến công ở chiến trường.

Nhận thấy vùng Duyên hải Bắc Bộ còn nhiều đất có thể khẩn hoang, Nguyễn Công Trứ đã dâng sớ xin triều đình cấp tiền công, tiền gạo để tập hợp dân nghèo khai khẩn. Năm 1828, vua Minh Mạng cử Nguyễn Công Trứ làm Doanh điền sứ, chuyên coi việc khai khẩn ruộng đất. Nguyễn Công Trứ đã chiêu mộ dân phiêu tán khai phá được một vùng đất đai rộng lớn miền ven biển, lập nên huyện Tiền Hải (Thái Bình) và huyện Kim Sơn (Ninh Bình) ngày nay.

Sau khi Nguyễn Công Trứ mất, các huyện ấp do ông lập ra đều dựng đền thờ ông.

(Theo Quốc sử quan Triều Nguyễn, Đại Nam chính biên liệt truyện, Tập 2, NXB Thuận Hoá, Huế, 1993, tr.372 - 373)

Những đề nghị cải cách dưới Triều Nguyễn

Năm 1858, thực dân Pháp xâm lược Việt Nam. Cùng với phong trào chống Pháp sôi nổi của nhân dân, một số quan lại, tri thức có tư tưởng tiến bộ như: Phạm Phú Thứ, Nguyễn Lộ Trạch, Nguyễn Trường Tộ,... đã chủ trương cải cách đất nước.

Những đề nghị cải cách của Nguyễn Trường Tộ

Nguyễn Trường Tộ (1830 - 1871) quê ở huyện Hưng Nguyên (Nghệ An). Ông tinh thông cả Hán học và Tây học.

Sau thời gian ở nước ngoài, Nguyễn Trường Tộ về nước và gửi nhiều bản đề nghị lên vua Tự Đức bày tỏ quan điểm mong muốn cải cách, làm cho đất nước giàu mạnh.

Ông đề nghị chấn chỉnh bộ máy quan lại, mở rộng quan hệ ngoại giao, phát triển kinh tế, cải cách giáo dục,...

Vì nhiều lí do khác nhau, những đề nghị cải cách của ông không được thực hiện nhưng Nguyễn Trường Tộ vẫn được xem là đại diện tiêu biểu cho trào lưu cải cách đất nước lúc bấy giờ.

(Theo Trương Bá Cẩn, Nguyễn Trường Tộ: con người và di thảo, NXB Hồng Đức, Hà Nội, 2019, tr.19 - 70)

Phong trào Cần vương chống Pháp

Năm 1884, thực dân Pháp về cơ bản đã hoàn thành quá trình xâm lược Việt Nam. Tuy nhiên, vua Hàm Nghi và phái chủ chiến trong triều, đứng đầu là Tôn Thất Thuyết, vẫn quyết tâm chống Pháp.

Năm 1885, vua Hàm Nghi phát dụ Cần vương, kêu gọi toàn dân giúp vua đánh giặc. Phong trào Cần vương bùng nổ với các cuộc khởi nghĩa tiêu biểu như: khởi nghĩa Bãi Sậy, khởi nghĩa Ba Đình, khởi nghĩa Hương Khê,...

Phan Đình Phùng và khởi nghĩa Hương Khê

Phan Đình Phùng (1847 - 1895) quê ở Đức Thọ (Hà Tĩnh). Ông đỗ tiến sĩ và làm quan dưới Triều Nguyễn.

Năm 1885, hưởng ứng dụ Cần vương, Phan Đình Phùng đã tập hợp nhân dân bốn tỉnh Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình chống Pháp, xây dựng căn cứ tại Hương Khê (Hà Tĩnh). Ông tổ chức được một đội quân với kỉ luật nghiêm minh, chế tác được súng kiểu Tây và đẩy lùi nhiều cuộc càn quét của thực dân Pháp.

Cuối năm 1895, trong một trận đánh ác liệt, Phan Đình Phùng bị thương nặng và hi sinh, Cuộc khởi nghĩa Hương Khê duy trì thêm một thời gian rồi tan rã. Đây là cuộc khởi nghĩa tiêu biểu nhất trong phong trào Cần vương.

(Theo Đào Trinh Nhất, Phan Đình Phùng - một vị anh hùng có quan hệ đến lịch sử hiện thời, NXB Văn hoá - Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh, TP. Hồ Chí Minh, 2017)