Chủ đề 2. Văn minh châu thổ sông Hồng và sông Cửu Long

Mở đầu (SGK Cánh Diều - Trang 206)

Hướng dẫn giải

a.     Đặc sắc về văn hóa:

- Vùng châu thổ sông Hồng có những nét đặc sắc về văn hoá:

+ Kết cấu làng – họ trong làng xóm: làng là đơn vị xã hội cơ sở của nông thôn Bắc Bộ. Quá trình chinh phục và định cư theo các dòng sông dẫn đến sự hình thành của làng xóm. Mỗi làng bao gồm một số xóm, mỗi xóm bao gồm nhiều gia đình sống quây quần trong một khu vực địa lí nhất định. Ngoài quan hệ hàng xóm, quan hệ huyết thống được bảo tồn và củng cố, tạo thành kết cấu vừa làng xóm vừa họ hàng

+  Sự đa dạng của các loại hình tín ngưỡng, tôn giáo: tín ngưỡng của cư dân vùng châu thổ sông Hồng mang những nét đặc trưng của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước, như tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, thờ Mẫu, thờ Thành hoàng, thờ tổ nghề,... Tôn giáo phổ biến là Phật giáo, Đạo giáo.

+ Sự phong phú của lễ hội và các loại hình diễn xướng dân gian truyền thống: lễ hội ở châu thổ sông Hồng rất đa dạng. Trong các dịp lễ hội, người dân thường tổ chức nhiều trò chơi dân gian như: đấu vật, đánh đu, đánh cờ người,.... Cư dân nơi đây cũng là chủ nhân của những loại hình diễn xướng dân gian đặc sắc như: hát quan họ, hát chèo, hát chầu văn, múa rối nước....

+ Vùng châu thổ sông Hồng còn là nơi lưu giữ một kho tàng văn học dân gian phong phú với nhiều thể loại như thần thoại, truyền thuyết, ca dao, tục ngữ, truyện cười, truyện trạng....

- Nét đặc sắc về văn hóa ở châu thổ sông Cửu Long:

+ Văn hoá sông nước: hoạt động của cư dân châu thổ sông Cửu Long gắn liền với sông nước. Họ sinh sống tập trung ở ven sông, kênh, rạch, hình thành các thị trấn, thị tứ và hệ thống chợ nổi. Người dân tận dụng tối đa những vật liệu sẵn có trong môi trường sông nước như lá dừa nước, tràm để làm nhà ở. Phương tiện đi lại của cư dân chủ yếu là ghe, thuyền, xuồng.

+ Sự đa dạng của các loại hình tin ngưỡng, tôn giáo: bên cạnh các tôn giáo từ bên ngoài du nhập như Phật giáo, Hồi giáo.... châu thổ sông Cửu Long còn là quê hương của đạo Cao Đài, đạo Hoà Hảo,... Do cuộc sống gắn liền với sông nước, người dân xây dựng nhiều đình, chùa, miếu,... ở hai bên bờ sông.

+ Nơi hội tụ của các lễ hội, biểu diễn nghệ thuật độc đáo: châu thổ sông Cửu Long là nơi có lễ hội phong phú, đặc sắc, tiêu biểu như lễ cúng biển Mỹ Long, lễ Vu Lan thắng hội, lễ hội Chol-chnam Thmay.... Ngoài ra, người dân còn sáng tạo nhiều loại hình nghệ thuật biểu diễn như đờn ca tài tử, cải lương....

b.    Biểu hiện biến đổi khí hậu:

Một số biểu hiện qua: nhiệt độ, lượng mưa, khí hậu, thời tiết,...

c.     Tác động biến đổi khí hậu:

- Châu thổ sông Hồng:

+ Nhiệt độ tăng, nắng nóng kéo dài: hạn hán gia tăng, gây thiếu nước sản xuất, suy thoái đất trồng, giảm năng suất vụ đông, tăng mức tiêu hao năng lượng, thiếu nước cho sinh hoạt, phát sinh dịch bệnh,...

+ Lượng mưa thay đổi, mưa bất thường: gây ngập lụt, nguy cơ ô nhiễm nguồn nước, ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp, giao thông vận tải, du lịch....

+ Các hiện tượng thời tiết cực đoan (bão, rét đậm, rét hại): gây thiệt hại về tài sản, công trình, làm giảm khả năng sinh trưởng của cây trồng, vật nuôi, gia tăng các dịch bệnh, ảnh hưởng đến sức khoẻ người dân.

- Châu thổ sông Cửu Long:

+ Mùa khô kéo dài: gây hạn hán, nhiều diện tích cây trồng bị chết hoặc giảm năng suất, nguy cơ cháy rừng, thiếu nước cho sản xuất và sinh hoạt.

+ Triều cường gia tăng: gây ngập úng khu vực trũng thấp, hư hỏng tài sản, khó khăn cho giao thông, nhất là ở các đô thị.

+ Xâm nhập mặn sâu vào đất liền: thu hẹp diện tích đất sản xuất, diện tích nuôi trồng thuỷ sản, nguy cơ sạt lở bờ sông, kênh, rạch; thu hẹp không gian cư trú của người dân; ô nhiễm nguồn nước sinh hoạt....

d.    Ứng phó biến đổi khí hậu:

Châu thổ sông Hồng:

- Giải pháp thích ứng:

+ Tăng cường công tác dự báo, cảnh bảo thiên tai.

+ Chủ động phòng, chống thiên tai (bão, lũ, ngập úng,...); hạn chế ô nhiễm môi trường.

+ Trồng cây xanh; nâng cấp, gia cố hệ thống đê sông, đê biển và đảm bảo an toàn hồ chứa.

- Giải pháp giảm nhẹ:

+ Phát triển nông nghiệp xanh, nông nghiệp hữu cơ,...; hạn chế sử dụng phân hoá học, thuốc bảo vệ thực vật;...

+ Đổi mới công nghệ trong sản xuất để giảm phát thải.

+ Nâng cao năng lực xử lí, tái chế chất thải.

Châu thổ sông Cửu Long

- Giải pháp thích ứng:

+ Nâng cao nhận thức của cộng đồng về biến đổi khí hậu.

+ Điều chỉnh cơ cấu cây trồng, vật nuôi; chuyển đổi các giống cây trồng, vật nuôi có khả năng chịu hạn, mặn; canh tác trên vùng đất ngập nước.

+ Tiết kiệm nước và tái sử dụng nước.

+ Đa dạng hoá sinh kế.

+ Gia cố, thay đổi kiến trúc nhà ở.

- Giải pháp giảm nhẹ:

+ Xây dựng, gia cố các công trình thuỷ lợi (đập ngăn mặn, hồ trữ nước ngọt, nạo vét kênh cấp nước....).

+ Sử dụng tiết kiệm năng lượng, tài nguyên nước; tăng cường sử dụng năng lượng tái tạo.

+ Quy hoạch mạng lưới giao thông, hệ thống thoát nước ở các đô thị, khu dân cư.

+ Bảo vệ và phát triển rừng ngập mặn

(Trả lời bởi datcoder)
Thảo luận (1)

Câu hỏi mục I (SGK Cánh Diều - Trang 208)

Hướng dẫn giải

- Vùng châu thổ sông Hồng có những nét đặc sắc về văn hoá:

+ Kết cấu làng – họ trong làng xóm: làng là đơn vị xã hội cơ sở của nông thôn Bắc Bộ. Quá trình chinh phục và định cư theo các dòng sông dẫn đến sự hình thành của làng xóm. Mỗi làng bao gồm một số xóm, mỗi xóm bao gồm nhiều gia đình sống quây quần trong một khu vực địa lí nhất định. Ngoài quan hệ hàng xóm, quan hệ huyết thống được bảo tồn và củng cố, tạo thành kết cấu vừa làng xóm vừa họ hàng

+  Sự đa dạng của các loại hình tín ngưỡng, tôn giáo: tín ngưỡng của cư dân vùng châu thổ sông Hồng mang những nét đặc trưng của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước, như tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, thờ Mẫu, thờ Thành hoàng, thờ tổ nghề,... Tôn giáo phổ biến là Phật giáo, Đạo giáo.

+ Sự phong phú của lễ hội và các loại hình diễn xướng dân gian truyền thống: lễ hội ở châu thổ sông Hồng rất đa dạng. Trong các dịp lễ hội, người dân thường tổ chức nhiều trò chơi dân gian như: đấu vật, đánh đu, đánh cờ người,.... Cư dân nơi đây cũng là chủ nhân của những loại hình diễn xướng dân gian đặc sắc như: hát quan họ, hát chèo, hát chầu văn, múa rối nước....

+ Vùng châu thổ sông Hồng còn là nơi lưu giữ một kho tàng văn học dân gian phong phú với nhiều thể loại như thần thoại, truyền thuyết, ca dao, tục ngữ, truyện cười, truyện trạng....

- Văn minh châu thổ sông Hồng còn được gọi là "văn minh lúa nước" vì: Lúa nước là cây trồng chủ đạo của nền văn minh này. Người dân đã phát triển kỹ thuật canh tác lúa nước độc đáo, phù hợp với điều kiện tự nhiên của châu thổ sông Hồng. Lúa nước là cây trồng chủ đạo, nền tảng kinh tế, kỹ thuật canh tác, công cụ lao động, tổ chức xã hội và văn hóa của người dân đều chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi nền văn minh này.

(Trả lời bởi datcoder)
Thảo luận (1)

Câu hỏi mục II (SGK Cánh Diều - Trang 209)

Hướng dẫn giải

+ Văn hoá sông nước: hoạt động của cư dân châu thổ sông Cửu Long gắn liền với sông nước. Họ sinh sống tập trung ở ven sông, kênh, rạch, hình thành các thị trấn, thị tứ và hệ thống chợ nổi. Người dân tận dụng tối đa những vật liệu sẵn có trong môi trường sông nước như lá dừa nước, tràm để làm nhà ở. Phương tiện đi lại của cư dân chủ yếu là ghe, thuyền, xuồng.

+ Sự đa dạng của các loại hình tin ngưỡng, tôn giáo: bên cạnh các tôn giáo từ bên ngoài du nhập như Phật giáo, Hồi giáo.... châu thổ sông Cửu Long còn là quê hương của đạo Cao Đài, đạo Hoà Hảo,... Do cuộc sống gắn liền với sông nước, người dân xây dựng nhiều đình, chùa, miếu,... ở hai bên bờ sông.

+ Nơi hội tụ của các lễ hội, biểu diễn nghệ thuật độc đáo: châu thổ sông Cửu Long là nơi có lễ hội phong phú, đặc sắc, tiêu biểu như lễ cúng biển Mỹ Long, lễ Vu Lan thắng hội, lễ hội Chol-chnam Thmay.... Ngoài ra, người dân còn sáng tạo nhiều loại hình nghệ thuật biểu diễn như đờn ca tài tử, cải lương....

(Trả lời bởi datcoder)
Thảo luận (1)

Câu hỏi mục III.1 (SGK Cánh Diều - Trang 211)

Hướng dẫn giải

- Nhiệt độ trung bình năm có xu thế tăng lên ở cả hai châu thổ

- Lượng mưa có sự biến động qua các thập niên

- Các hiện tượng thời tiết cực đoan trở nên bất thường, khó dự báo và gây ra hậu quả nặng nề hơn:

+ Ở châu thổ sông Hồng, số ngày nắng nóng (từ 35°C trở lên) có xu thế tăng, số ngày rét đậm, rét hại có xu thế giảm

+ Ở châu thổ sông Cửu Long, số ngày nắng nóng có xu thế tăng lên, gia tăng số lượng các đợt hạn,...

- Mực nước biển có xu thế tăng lên ở ven biển hai châu thổ, trung bình 2,7 mm/năm

(Trả lời bởi datcoder)
Thảo luận (1)

Câu hỏi mục III.2 (SGK Cánh Diều - Trang 212)

Hướng dẫn giải

- Tác động của biến đổi khí hậu đối với sự phát triển kinh tế – xã hội ở châu thổ sông Hồng:

+ Các đợt nắng nóng kéo dài làm tăng chi phí cho các thiết bị làm mát trong sản xuất và xây dựng, ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe người dân

+ Số ngày rét có xu thế giảm, mùa lạnh ngắn đi làm ảnh hưởng đến sản xuất cây vụ đông

+ Bão, mưa lớn xuất hiện nhiều hơn dẫn đến ngập lụt gây thiệt hại về người và tài sản. Các hiện tượng thời tiết cực đoan gia tăng làm sản xuất nông nghiệp càng trở nên bắp bệnh hơn

- Tác động của biến đổi khí hậu đối với sự phát triển kinh tế – xã hội ở châu thổ sông Cửu Long:

+ Nhiệt độ có xu thế tăng làm gia tăng sâu bệnh, dịch hại cho cây trồng, vật nuôi

+ Mùa khô ngày càng gay gắt hơn, hạn hán xảy ra ở nhiều nơi gây thiếu nước cho sản xuất nông nghiệp, thuỷ sản, tăng nguy cơ cháy rừng. Tình trạng thiếu nước cho sinh hoạt trầm trọng hơn

+ Nước biển dâng gây sạt lở bờ biển, khiến diện tích đất nông nghiệp, rừng ngập mặn bị thu hẹp. Trong mùa khô, nước biển xâm nhập sâu vào vùng cửa sông, ven biển làm cho đất bị nhiễm phèn, nhiễm mặn ảnh hưởng đến cây trồng.

+ Biến đổi khí hậu ảnh hưởng đến việc làm và thu nhập của người dân, ảnh hưởng đến an sinh xã hội

(Trả lời bởi datcoder)
Thảo luận (1)

Câu hỏi mục III.3 (SGK Cánh Diều - Trang 213)

Luyện tập 1 (SGK Cánh Diều - Trang 213)

Hướng dẫn giải

Điểm giống nhau và khác nhau của văn minh ở châu thổ sông Hồng và sông Cửu Long:

Điểm giống nhau:

- Cả hai đều là nền văn minh lúa nước:

+ Lúa nước là cây trồng chủ đạo, đóng vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế, văn hóa và xã hội.

+ Kỹ thuật canh tác lúa nước tương đồng: cấy lúa chiêm, cấy lúa mùa, sử dụng các công cụ lao động như cày, bừa, liềm,...

- Cơ cấu tổ chức xã hội:

+ Làng xã là đơn vị tổ chức cơ bản, với các quy tắc và tập quán chung.

+ Vai trò của dòng họ và cộng đồng trong đời sống xã hội.

- Văn hóa:

+ Nhiều phong tục tập quán, lễ hội, tín ngưỡng chung như: Tết Nguyên Đán, Tết Trung Thu, cúng giỗ tổ tiên,...

+ Nét đẹp văn hóa truyền thống được bảo tồn và phát huy.

Điểm khác nhau:

- Điều kiện tự nhiên:

+ Châu thổ sông Hồng:

Địa hình: Đồng bằng rộng lớn, thấp và tương đối bằng phẳng.

Khí hậu: Nhiệt đới gió mùa, có mùa đông lạnh.

Thiên tai: Lũ lụt, hạn hán, sương muối.

+ Sông Cửu Long:

Địa hình: Đồng bằng thấp trũng, nhiều kênh rạch.

Khí hậu: Nhiệt đới nóng ẩm.

Thiên tai: Lũ lụt, nước mặn xâm nhập.

- Kỹ thuật canh tác:

+ Châu thổ sông Hồng:

Cấy lúa nước hai vụ: chiêm và mùa.

Hệ thống thủy lợi phát triển.

+ Sông Cửu Long:

Cấy lúa nước ba vụ: đông xuân, hè thu, và vụ lúa nổi.

Hệ thống kênh rạch chằng chịt, phục vụ cho việc tưới tiêu và giao thông.

- Văn hóa:

+ Châu thổ sông Hồng:

Nét văn hóa mang đậm dấu ấn của nền văn minh lúa nước truyền thống.

Nhiều di tích lịch sử, văn hóa lâu đời.

+ Sông Cửu Long:

Nét văn hóa đa dạng, chịu ảnh hưởng của nhiều nền văn hóa khác nhau.

Phát triển mạnh mẽ các loại hình nghệ thuật dân gian như: đờn ca tài tử, cải lương,...

(Trả lời bởi datcoder)
Thảo luận (1)

Luyện tập 2 (SGK Cánh Diều - Trang 213)

Vận dụng (SGK Cánh Diều - Trang 213)