Có một nhà thơ đã từng viết về Tràng An:
"Lững lờ mây nước Tràng An
Thuyền con soi bóng dặm ngàn núi sông
Mái chèo khua nhịp nỗi lòng
Mây trời xa cũng chung dòng thế gian."
Tràng An, một địa điểm có giá trị cao về vẻ đẹp thiên nhiên cùng những nét đặc sắc văn hóa. Vẻ đẹp nơi đây hoang sơ giản dị, rất đỗi mộc mạc nhưng cũng có những nét tinh tế đến vô cùng. Không phải ngẫu nhiên khi nói quần thể danh thắng Tràng An chính là "Bảo tàng địa chất ngoài trời".
Danh lam thắng cảnh Tràng An là vùng non nước mây trời hòa quyện với nhau tạo nên một địa điểm có nhiều giá trị về nhiều mặt: cảnh quan, địa chất, đa dạng sinh học, văn hóa và cả lịch sử. Tràng An ở vị trí cách cố đô Hoa Lư 3km về hướng Nam, cách thành phố Ninh Bình khoảng 7km theo hướng tây dọc đại lộ Tràng An, cách thành phố Tam Điệp 16km theo hướng bắc qua Tam Cốc, cách Hà Nội 96km theo hướng nam. Tổng diện tích của khu di sản Tràng An - Tam Cốc là 6.172 ha. Trong quần thể danh lam thắng cảnh Tràng An, trung tâm cố đô Hoa Lư ở phía bắc, khu Tam Cốc - Bích Động ở phía nam và khu du lịch sinh thái Tràng An ở vị trí trung tâm. Ba địa điểm này được nối với nhau bằng khu rừng Hoa Lư trên núi đá vôi cùng với hệ thống sông, hồ, đầm.
Giá trị lịch sử của Tràng An gắn liền với sự kiện vua Đinh Tiên Hoàng chọn nơi đây làm thành Nam bảo vệ kinh đô Hoa Lư ở thế kỉ X và sau đó nhà Trần đã sử dụng địa điểm này làm hành cung Vũ Lâm trong kháng chiến chống quân Nguyên Mông. Đây cũng là nơi còn lưu giữ rất nhiều những di tích lịch sử thời nhà Đinh và thời nhà Trần.
Tràng An là một vùng non nước, trời mây hòa quyện. Làn nước trong xanh cùng với những vách núi đá sừng sững trùng trùng điệp điệp. Tại đây bao gồm 31 hồ, 48 hang động nối thành các đầm nước, có hang dài đến tận 2km. Hệ thống hang động nơi đây đều vô cùng đa dạng, phong phú về hình thái cũng như chủng loại. Mỗi hang động đều có những vẻ đẹp huyền diệu và sắc thái riêng với những tên gọi vô cùng thú vị như hang tối, hang sáng, địa linh, nấu rượu hay giọt bia...Trong các hang đều có những khối đá thạch nhũ tuyệt đẹp, từ trần hang có những giọt nước tinh khiết chảy ra làm cho không khí trong các hang động nơi đây vô cùng tuyệt diệu, lung linh và huyền ảo. Vào trong các hang động, ngồi trên những chiếc thuyền chèo, bạn sẽ được tận hưởng trọn vẹn vẻ đẹp tuyệt vời của các hang động nơi đây. Những khối đá lung linh với thạch nhũ đầy hình khối đem lại một cảm giác vô cùng thư giãn, mát mẻ, dễ chịu. Ta như được tận hưởng trọn vẹn khoảnh khắc an yên mà một hang động tuyệt đẹp mang lại. Đến với hang Tối, du khách được đi đến những lòng hang động rộng hẹp vô cùng bất ngờ. Hang Sáng lại đem đến một vẻ đẹp mang đúng như cái tên của nó với những nhũ đá óng ánh, lung linh huyền ảo. Hang Nấu Rượu hay Hang Cơm lại là những hang động có cái tên thật ấn tượng. Nơi đây gắn liền với truyền thuyết ông khổng lồ nấu rượu và cơm mang ra núi ngồi ăn. Theo truyền thuyết, con người đã vào đây để lấy nước nấu rượu cung tiến cho vua. Khi nghiên cứu khảo cổ đã tìm thấy trong đó rất nhiều những dụng cụ để nấu rượu. Ngoài ra, Tràng An còn có những hang động thú vị rất đáng khám phá khác như hang núi Cơm, hang Vồng, hang Láng, hang Ao Trai...Nơi đây có nhiều hang động được công nhận là di tich khảo cổ học. Các nhà nghiên cứu trên thế giới nghiên cứu di tich hang Trống với nhiều di vật, có vết tích của người tiền sử từ 3000-30000 năm về trước mang đậm nền văn hóa Tràng An. Di tích hang Bói hay Mái đá, hang Mo, hang Cò, hang Trầu, Hang Chợ...đều gắn liền với những gí trị khảo cổ lịch sửvới những nền văn hóa lâu đời tại Tràng An.
Tràng An có hai dạng hệ sinh thái lớn là hệ sinh thái trên núi đá vôi và hệ sinh thái thủy vực. Đây là nơi có môi trường thiên nhiên kết hợp hài hòa giữa sinh vật, núi rừng, hang động và thủy vực, toát lên cảnh non xanh nước biếc hòa quyện với nhau tạo thành những khu vực kì vĩ hiếm có trên thế giới. Tràng An còn có những loài sinh vật trên cạn rất phong phú với hơn 600 loài thực vật, 200 loài động vật với rất nhiều những loài động vật quý hiếm khác nhau. Tràng An có khoảng 310 loài thực vật bậc cao cấp với đá vôi, sưa, lát, nghiến, phong lan, rau sắng...cùng với các loài chim thú quý hiếm như sơn dương, báo gấm, chim phượng hoàng...Chính sự phong phú, đa dạng của thảm thực vật cũng như các loài động vật nơi đây đã tạo nên sự đặc biệt của vùng đất thắng cảnh này.
Tràng An được coi như một "Vịnh Hạ Long trên cạn" với nhiều giá trị về cả địa chất, địa mạo. Cảnh quan nơi đây chứa đựng một hình khối hoàn chỉnh với các dạng đá vôi địa hình điển hình bao gồm có tháp, lũng, thung lũng, hang động. Địa chất, thủy văn nơi đây là những điều vô cùng đặc biệt. Hướng mắt từ thuyền bồng bềnh trên sông nước Tràng An, du khách có thể phóng tầm mắt của mình nhìn lên những dãy núi đá vôi vô cùng đẹp. Những vách núi sừng sững cao vút với nhiều hình thù khác nhau xen lẫn những thảm thực vật cùng với những chú dê leo trên vách núi tạo nên một cảnh quan tuyệt đẹp và đầy thơ mông.
Du khách có thể tham quan Tràng An với tuyến du lịch kéo dài khoảng 3 giờ và một tour du lịch leo núi cho những du khách ưa thích sự mạo hiểm, thử thách. Bên cạnh việc tham quan quần thể danh thắng Tràng An chủ yếu bằng đường thủy với những con thuyền lênh đênh ngắm cảnh sông nước thì du khách có thể tham quan nơi đây bằng đường bộ bắt đầu từ đền Trần, đặc biệt là trải nghiệm leo núi đầy thú vị.
Lễ hội Tràng An diễn ra trong vòng 3 ngày, từ 17 đến 19/3 âm lịch hàng năm với mục đich tôn vinh hai vị thần lớn là Qúy Minh, Cao Sơn trấn giữ Hoa Lư tứ trấn và các vua đầu Nhà Trần lập ra hành cung Vũ Lâm. Phần lễ với rất nhiều những hoạt động diễn ra trên sông nước như rước kiệu, rước nước và rồng để thể hiện sự biết ơn với những người đã có công với đất nước. Lễ hội Tràng An được tổ chức rất quy mô với những tiết mục văn nghệ biểu diễn cùng các trò chơi vô cùng đặc sắc bên dòng sông trong suốt các hành trình rước.
Không phải ngẫu nhiên mà Tràng An trở thành nguồn cảm hứng lớn đối với nghệ thuật trong đó có thi ca, nhạc họa và mới đây nhất là điện ảnh. Chính vẻ đẹp tự nhiên cùng với khung cảnh hoang sơ hữu tình đã tạo thành nguồn cảm hứng lớn đối với nhiều tác giả. Tràng An trong thơ ca được tái hiện một cách đầy ấn tượng. Trong thi phẩm "Sơn thủy Tràng An" có tác giả đã viết:
"Thả hồn theo nắng Tràng An
Mái chèo gõ nhịp mênh mang dưới trời
Non xanh, nước biếc đẹp tươi
Nắng chùa, gió động...mây trời Tràng An
Ra về, nỗi nhớ miên man
Một tà áo tím lướt ngang đò mình..."
Tràng An những năm gần đây đã trở thành một trong những điểm đến đáng chú ý trong các danh lam thắng cảnh của Việt Nam. Chính vẻ đẹp tôn tạo của Tràng An đã khiến nơi đây mang lại vinh dự về cho đất nước khi trở thành di sản thế giới hỗn hợp đầu tiên tại Việt Nam với việc đáp ứng được các tiêu chí di sản thiên nhiên thế giới và một tiêu chí của một di sản văn hóa thế giới cùng các tiêu chí về thẩm mĩ, địa chất-địa mạo và văn hóa. Chính thành tựu quan trọng này đã thu hút vô cùng nhiều những loại hình nghệ thuật cả trong nước và quốc tế. Trong đó, điển hình nhất là vào năm 2016, Kong: Skull Island là bộ phim bom tấn Hollywood Mỹ đã quay nhiều cảnh quay tại danh thắng Tràng An. Skull Island đã trở thành ông vua kỉ lục phòng vé khi đã vượt qua mọi kỉ lục trước đó và trở thành bộ phim có doanh thu cao nhất mọi thời đại. Bối cảnh phim trường làng thổ dân trong phim nằm tại khu du lịch Tràng An cũng là một trong những điểm đến thú vị của du khách trong và ngoài nước. Trên bộ phim, danh thắng Tràng An được hiện lên với đầy đủ những vẻ đẹp tinh khôi tự nhiên cùng với những kĩ xảo điện ảnh hiện đại đã mang đến một hiệu ứng tuyệt vời cho người xem.
GS. Richard Rngelhardt, Hội đồng Quốc tế về Di tích và Di chỉ trong cuộc hội thảo về Tràng An đã nhận định: "Tràng An như một khối nam châm khổng lồ giữa đất trời Ninh Bình. Tôi nghĩ các bạn hãy đánh thức những giá trị ngoại hạng của khu danh thắng này để hút mọi người về với nó". Vẻ đẹp tựa như nàng thơ của Tràng An đã, đang và sẽ là điểm đến của rất nhiều du khách, tạo nên tiềm năng du lịch lớn cho Ninh Bình nói riêng và Việt Nam nói chung. Tràng An, điểm đến đẹp cảnh, đẹp lòng người!
