Câu cá mùa thu

I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả

- Nguyễn Khuyến (1835 - 1909), hiệu là Quế Sơn. Ông sinh tại quê ngoại - xã Hoàng Xá (nay là xã Trung Yên), huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. 

- Ông xuất thân trong một gia đình nhà Nho nghèo từng đỗ đầu ba kì thi Hương, Hội, Đình nên được mệnh danh là Tam nguyên Yên Đổ.

- Ông chỉ làm quan hơn 10 năm sau cáo quan về quê, phần lớn cuộc đời Nguyễn Khuyến là dạy học sống thanh bạc ở quê nhà

- Nhưng Nguyễn Khuyến không được yên thân, thực dân Pháp tìm mọi thủ đoạn để mua chuộc nhưng trước sau Nguyễn Khuyến bày tỏ thái độ kiên quyết không hợp tác

- Nguyễn Khuyến là người có tài năng cốt cách thanh cao, có tấm lòng yêu nước thương dân

- Các tác phẩm chính:

  + Nguyễn Khuyến có hơn 800 bài gồm chữ Hán và chữ Nôm với nhiều thể loại phong phú: thơ, văn, câu đối.

  + Chủ yếu được sáng tác lúc ông từ quan về quê dạy học.

- Nguyễn Khuyến là nhà thơ Nôm xuất sắc, nhà thơ của làng cảnh Việt Nam, nhà thơ lớn của nền văn học trung đại.

2. Tác phẩm 

a. Hoàn cảnh sáng tác

- Câu cá mùa thu nằm trong chùm ba bài thơ thu của Nguyễn Khuyến gồm: Thu điếu, Thu ẩm, Thu vịnh.

- Được viết trong thời gian khi Nguyễn Khuyến về ở ẩn tại quê nhà.

b. Bố cục

+ Phần 1: (6 câu thơ đầu): Cảnh mùa thu ở vùng quê Bắc bộ.

+ Phần 2: (2 câu thơ cuối): Tình thu.

c. Thể loại: Thất ngôn bát cú.

II. Đọc - hiểu văn bản

1. Cảnh thu

- Điểm nhìn:  Cảnh vật được đón nhận từ gần đến cao rồi từ cao trở lại gần: điểm nhìn cảnh thu là chiếc thuyền câu , nhìn mặt ao, nhìn lên bầu trời, nhìn tới ngõ trúc rồi lại trở về với ao thu, với thuyền câu.

- Từ điểm nhìn ấy, từ một khung ao hẹp, không gian mùa thu, cảnh sắc mùa thu mở ra nhiều hướng thật sinh động với những hình ảnh vừa cân đối, hài hòa.

- Mở ra một khung cảnh với những cảnh vật hết sức thanh sơ: ao nhỏ trong veo, thuyền câu bé tẻo teo, sóng biếc gợn, lá vàng khẽ đưa, tầng mây lơ lửng, ngõ trúc quanh co, sắc xanh của trời hoà lẫn cùng sắc xanh của nước.

- Tất cả tạo nên một không gian xanh trong, dịu nhẹ, một chút sắc vàng của lá rụng trên cái nền xanh ấy khiến cảnh thu, hồn thu càng thêm phần sống động. Những đường nét, màu sắc... gợi lên trong tưởng tượng của người đọc khung cảnh của một buổi sớm thu yên bình trên một làng quê miền Bắc với bầu trời thu cao rộng, khoáng đạt, những ao chuôm trong vắt phản chiếu màu trời, màu lá, thôn xóm với những con đường nhỏ quanh co hun hút xanh màu tre trúc, gió thu dịu mát khẽ làm xao động mặt nước, thỉnh thoảng một vài chiếc lá rụng cắt ngang không gian... Trong bức tranh thu này mọi cảnh vật hiện ra đều rất đỗi bình dị, dân dã. Khung cảnh ấy vận thường hiển hiện vào mỗi độ thu về trên những làng quê và đi vào tâm thức của bao người, nhưng lần đầu tiên được Nguyễn Khuyến vẽ ra với nguyên cái thần thái tự nhiên của nó và khiến ta không khỏi ngỡ ngàng xúc động. Đó là một mùa thu trong trẻo, thuần khiết, mát lành.

- Cảnh sắc mùa thu đẹp nhưng đượm buồn: 

+ Không gian tĩnh lặng, phảng phất buồn: vắng teo, trong veo, khẽ đưa vèo,  hơi gợn tí, mây lơ lửng ,…

+ Từ '"ao thu", tác giả nhìn ra xa là ngõ trúc quanh co không một bóng người. Trong thế giới ao thu ấy, cái gì cũng gợi lên sự nhẹ nhàng, nhỏ bé, thanh khiết. Đặc biệt từ "eo" đã có hiệu quả nghệ thuật cao, nó gợi cảm giác như tất cả đang cố thu nhỏ lại, khép lại trong cái lạnh lẽo của ao thu. 

=> Bao trùm bức tranh là một bầu không khí thanh trong, tĩnh lặng, cảnh đẹp mà đượm buồn. Thật đúng là cảnh sắc của vùng Đồng bằng Bắc Bộ mỗi độ thu về, chân thực, không chút ước lệ, gợi lên trong lòng người đọc những cảm xúc sâu lắng về quê hương.

2. Tình thu

- Nhà thơ nói đến câu cá nhưng dường như không hề để tâm mà chỉ để tâm đến cảnh sắc mùa thu. Bởi thế, nghe tiếng cá đớp động dưới chân bèo mà như giật mình, sực tỉnh, vừa trở về với thực tại thì lại rơi vào trạng thái mơ màng, đâu là hư, đâu là thực cũng không xác định được. Nghệ thuật đặc sắc được Nguyễn Khuyến sử dụng ở hai câu kết của bài thơ là lấy động tả tĩnh. Cá đớp động không phá vỡ không gian tĩnh lặng, mà ngược lại nó càng làm tăng sự tĩnh mịch của cảnh vật. Với các nhà thơ xưa, câu cá chẳng qua là một thú vui tiêu khiển, một cái cớ để họ giao cảm với thiên nhiên, đất trời. Nguyễn Khuyến như mở rộng râm hồn để đón nhận cho hết cái thanh cao, êm ả, tĩnh lặng của cảnh thu.

- Trong tâm trạng u hoài, tác giả đặc biệt nhạy cảm với những gì là thanh, là vắng. Bài thơ là một nét thu quê hương và qua đó bộc lộ vẻ đẹp tâm hồn của tác giả, một tấm lòng bình dị, gắn bó thiết tha với quê hương, biết rung động với vẻ đẹp dân dã.

III. Tổng kết

1. Nghệ thuật

- Cách gieo vần đặc biệt: Vần “eo” (tử vận) khó làm, được tác giả sử dụng một cách thần tình, độc đáo, góp phần diễn tả một không gian vắng lặng, thu nhỏ dần, khép kín, phù hợp với tâm trạng đầy uẩn khúc của nhà thơ.

- Lấy động tả tĩnh- nghệ thuật thơ cổ phương Đông.

- Vận dụng tài tình nghệ thuật đối.

2. Nội dung

Bài thơ thể hiện sự cảm nhận và nghệ thuật gợi tả tinh tế của Nguyễn Khuyến về cảnh sắc mùa thu đồng bằng Bắc Bộ, đồng thời cho thấy tình yêu thiên nhiên, đất nước, tâm trạng thời thế và tài thơ Nôm của tác giả.