Cách lập ý của bài văn biểu cảm

I. Những cách lập ý thường gặp của bài văn biểu cảm

1. Liên hệ hiện tại với tương lai

Đọc đoạn văn sau và trả lời câu hỏi.

     Các em, các em rồi đay lớn lên, sẽ quen dần với sắt, thép và xi măng cốt sắt. 

     Nhưng nứa, tre sẽ còn mãi với các em, còn mãi với dân tộc Việt Nam, chia ngọt sẻ bùi của những ngày mai tươi mát, còn hát mãi với chúng ta, vui hạnh phúc, hòa bình.

     Ngày mai, trên đất nước này, sắt thép có thể nhiều hơn tre, nứa. Nhưng trên đường trường ta dấn bước, tre xanh vẫn là bóng mát. Tre vẫn mang khúc nhạc tâm tình. Tre sẽ càng tươi những cổng chào thắng lợi. Những chiếc đu tre vẫn dướn lên bay bổng. Tiếng sáo diều tre cao vút mãi.

     Cây tre VIệt Nam! Cây tre xanh, nhũn nhặn, ngay thẳng, thủy chung, can đảm. Cây tre mang những đức tính của người hiền lành tượng trưng cao quý của dân tộc Việt Nam.

(Thép Mới, Cây tre Việt Nam)

❔ Câu hỏi:

a) Việc liên tưởng đến tương lai công nghiệp hóa đã khơi gợi cho tác giả những cảm xúc gì về cây tre?

b) Tác giả đã biểu cảm trực tiếp bằng những biện pháp nào?

Trả lời:

a) Việc liên tưởng đến tương lai công nghiệp hóa đã khơi dậy cho tác giả những cảm xúc mãnh liệt về mối quan hệ của cây tre với đời sống con người. Trong những năm tháng chiến đấu, hay trong đời sống lao động sản xuất, tre luôn góp mặt cùng con người và tạo ra những hệ giá trị cho lớn giúp con người. Hình ảnh của tre, chính là biểu tượng cho con người Việt Nam ngay thẳng, chất phác, và chịu thương chịu khó, dũng cảm, mạnh mẽ với ý chí luôn vươn cao.

b) - Không rườm rà, không vòng vo, tác giả bộc lộ trực tiếp tình cảm của mình về sự gắn bó tha thiết của tre với đời sống con người qua những hình ảnh, chi tiết cụ thể.

- Tác giả miêu tả về tre, nêu những đặc tính của tre và lồng ghép vào đó các biện pháp nhân hóa, ẩn dụ, tạo cho cây tre có những tình cảm, cảm xúc như con người (chia ngọt sẻ bùi), (tre mang khúc nhạc tâm tình), và các câu cảm thán: cây tre Việt Nam!,...

- Sử dụng những từ ngữ gần gũi nhưng đầy sự trận trọng và quý mến khi miêu tả về tre, điều đó cho thấy tác giả muốn khẳng định về vai trò và ý nghĩa của tre đối với con người.

2. Hồi tưởng quá khứ và suy nghĩ về hiện tại

Đọc đoạn văn sau và trả lời câu hỏi.

     Trong các món đồ chơi, tôi say mê nhất con gà đất: một chú trống đẹp mã, oai vệ, với chiếc kèn lá tơi cài vào ức để tạo ra tiếng gáy. Đến giờ, tôi vẫn còn cảm nhận được niềm vui kì diệu ấy tái sinh trong tâm hồn, khi nhớ lại buổi sáng sớm, tôi mang con gà ra đứng trước thềm, ấp nó giữa lòng bàn tay, dồn hơi đầy ngực, ngửa mặt lên trời và gập người dần dần lúc hạ giọng, giống y như dáng điệu con gà lúc gáy. Còn gì vui hơn với một đứa bé, khi nó được hóa thân thành con gà trống để dõng dạc cất lên điệu nhạc sớm mai: "Ó...ò...o"! Bao giờ tôi cũng thử rất lâu để chọn được một con gà đất có giọng trầm; biết cách bụm hai bàn tay để điều khiển giọng gáy thật sinh động, giống như người nghệ sĩ thổi kèn đồng.

     Bây giờ tôi hiểu ra, những đồ chơi trẻ con thời ấy rất hấp dẫn bởi chính tính mong manh của chúng. Chiếc trống lùng tung bị thủng trong chốc lát, con ve bị đứt dây, con gà đất rồi cũng vỡ trên tay đứa bé. Vâng, thử tưởng tượng một quả bong bóng không bao giờ vỡ, không thể bay mất, nó cứ còn mãi như một vật lì lợm... Ôi, nếu thế thì còn đâu là quả bóng bay? Đồ chơi trẻ con, đó là nỗi vui mừng khi có được trong tay, và còn là nỗi tiếc nuối khi không bỗng dưng bị mất nó. Những con gà đất lần lượt vỡ dọc theo tuổi thơ mãi để lại trong tôi một nỗi gì sâu thẳm, giống như một linh hồn.

(Theo Hoàng Phủ Ngọc Tường, Người ham chơi)

❔ Câu hỏi: 

a) Tác giả đã say mê con gà đất như thế nào?

b) Việc hồi tưởng quá khứ đã gợi lên cảm xúc gì cho tác giả?

Trả lời:

a) Tuổi thơ của tác giả gắn liền với con gà đất, thân thiết đến mức say mê: tác giả bắt chước những tư thế, hành động của con gà trống. Đó là quá khứ của tác giả, là tuổi thơ của tác giả, là những năm tháng tuổi thơ vô tư, hồn nhiên và hạnh phúc giản đơn khi có được thứ đồ chời dân gian. Món đồ chơi ấy, là một phần kí ức và gắn liền với những năm tháng của cuộc đời.

b) Việc hồi tưởng lại quá khứ tạo nên những nỗi niềm dâng tràn trong suy nghĩ của tác giả, đó là sự xúc động, vui sướng và hạnh phúc khi tuổi thơ ùa về. Những kỉ niệm, những món đồ chơi dân gian như một phần linh hồn của tác giả. Phần linh hồn ấy, chỉ cần khơi dậy thôi là hạnh phúc cũng trỗi dậy.

3. Tưởng tượng tình huống, hứa hẹn, mong ước

Đọc các đoạn văn sau và trả lời câu hỏi.

(1) Cô vừa đi vừa hỏi tôi:

- Bây giờ em đã giải được những bài toán khó, đã làm được những bài luận dài rồi đấy. Vậy em còn yêu mến cô giáo cũ của em nữa không?

Và khi xuống đến chân cầu thang, cô nói to với tôi:

- Đừng quên cô nhé!

Ôi! Cô giáo rất tốt của em, không, chẳng bao giờ, chẳng bao giờ em lại quên cô được! Sau này, khi em đã lớn, em sẽ mãi nhớ đến cô, và em sẽ tìm gặp cô giữa một đám học trò nhỏ. Mỗi bận đi ngang qua trường học và nghe tiếng mộ cô giáo giảng bài, em sẽ tưởng chừng như nghe tiếng nói của cô. Em sẽ nhớ lại hai năm ngồi trong lớp học của cô, ở đó, em đã học được bao nhiêu điều bổ ích; ở đó, em đã bao nhiêu lần nhìn cô mệt nhọc và đau đớn, nhưng luôn luôn theo dõi lớp học, luôn luôn yêu thương mọi người. Cô đã thất vọng khi thấy một em bé cứ cầm sai cây bút khi viết mà không sao uốn nắn lại được; cô đã lo lắng cho chúng em đến biến sắc khi các vị thanh tra vào lớp và hỏi bài chúng em; cô lấy làm sung sướng khi chúng em đạt được những kết quả xuất sắc. Lúc nào cô cũng có lòng tốt và dịu hiền như một người mẹ.

Không bao giờ, phải, không bao giờ em lại có thể quên được cô, cô giáo yêu quý của em!

(Ét-môn-đô đơ A-mi-xi, Những tấm lòng cao cả)

(2) Chao ôi, mùa thu biên giới, người và cảnh thật là hết chỗ trữ trình. Trên các triền núi láng giềng, nắng hanh như rày bột nghệ, và đá núi lượn chạy như xô bồ những con sóng đời đời không chịu tan. Nhìn sóng đá các triền núi bạn, thấy như biển cả đang vỗ bờ mà sao tự nhiên phim lại mất hẳn đi cái phần lồng tiếng. Ngồi trên núi cao mùa thu, nhìn ra sóng núi tứ bề, cứ thấy nhớ biển, nghĩ về bờ biển. Lũng Cú cao hơn mặt biển khoảng hai ngàn thước và nằm ở vĩ tuyến 24 độ lẻ 22 phút. Thẳng buông một quả đọi thả lên tấm bản đồ đất nước treo trên tường thẳng từ mũi núi này mà đổ xuôi xuống thấy vào vùng lầy phù sai đen chỗ vĩ tuyến 8 độ rưỡi gì đó, thì đúng là mũi Cà Mau đó rồi. Ở đây rừng của lâm nghiệp bảo vệ rừng ngày càng lấn núi, và trong chỗ tít tắp chân trời Cà Mau kia thì đất ngày càng lấn biển. Tổ quốc ta ngày càng xanh vui và ngày càng cao lớn mãi lên. Ở đây chim họa mi rất nhiều. Ở trong mũi biển xa xôi Cà Mau thì cá múa trong lòng rạch, lòng kênh. Anh Sáu tập kết ra Bắc bảo tôi rằng đi trên cát cho giỏi, cát không níu chân được mình lại thì đi vã bộ nửa ngày mới qua thấu xóm mũi biển. Và chỗ xóm Ông Trang tận cùng Cà Mau, có bà mẹ chiến sĩ lúc nào cũng đầy một sân tôm khô và bong bóng cá đường để dành cho bất cứ người yêu nước nào. Ở trong ấy, cá thành ra một thứ chim bay ngược lên cành đước lòng kênh. Lòng kênh là một hành lang đước, chiếu thẳng ống nhòm ra thì thấy đầu đàng kia hành lang, cù lao Hòn Khoai nhấp nhô như một tinh thể nhỏ đang bơi bơi về đất liền quê mẹ. Châu cha, hôm nào đất nước yên hàn, tôi nghĩ rằng mình phải có những chuyến tàu bay trực thăng tốc hành đi thẳng từ mũi Cà Mau ra mũi Lũng Cú, cứ chiếu thẳng hướng bắc mà đi, rồi đổ xuống cái vạt núi Lũng Cú đang bốc khói lam chiều nay. Ba má Nam Bộ muốn trồng cây đước ở bờ hồ Hoàn Kiếm, xin má cứ đem trồng; nhưng tôi muốn người Cà Mau ra thăm chỗ cao nhất miền Bắc hãy đem tới Lũng Cú đây ít tôm cá, và một cái lồng ấo đã đượm cháy sẵn mấy hòn than đước.

(Theo Nguyễn Tuân, Mõm Lũng Cú tột Bắc)

❔ Câu hỏi:

a) Trí tưởng tượng đã giúp người viết bày tỏ lòng yêu mến cô giáo như thế nào?

b) Việc liên tưởng từ Lũng Cú, cực bắc của Tổ quốc tới Cà Mau, cực nam Tổ quốc đã giúp tác giả thể hiện tình cảm gì?

Trả lời:

a) Trí tưởng tượng đã giúp người viết bày tỏ lòng yêu mến với cô giáo: em nhớ lại hai năm ngồi trong lớp học của cô: cảm xúc mạnh mẽ, ấn tượng sâu sắc lúc nào cô giáo cũng như là một người mẹ có lòng tốt và dịu hiền.

b) Việc liên tưởng từ Lũng Cú, cực bắc của Tổ quốc tới Cà Mau, cực nam Tổ quốc đã thể hiện tình cảm yêu đất nước, sự gắn bó và ý thức trách nhiệm đối với Tổ quốc của mình.

4. Quan sát, suy ngẫm

Đọc đoạn văn và trả lời câu hỏi.

U tôi đã đi ngủ từ lâu. Nhưng tôi buông bút, nhìn ra bốn bến, chỗ nào cũng thấy bóng u. Cái bóng đen đủi, hòa lẫn với bóng tối, vẽ nên một khuôn mặt trắng trắng với đôi mắt nhỏ, lòng đen nhuộm một màu nâu đồng. Cái bóng mơ hồ yêu dấu ấy bên cạnh lớp lớp những ngày tháng ngậm ngùi đói khổ, những năm này năm khác qua đi trong cơn thấp thỏm đợi chờ dài dặc mang ngấn nước mắt và tiếng thở dài. Người ta, nhiều lúc nhàn, quây quần bên cạnh người thân, nhưng không mấy khi lại tỉ mỉ vẩn vơ mà nhìn ngắm những người yêu mến của ta. Cho nên thỉnh thoảng tôi sực nhớ, tôi chợt nhìn u, tôi bỗng giật mình, tôi ngờ ngợ như người ngồi trước mặt đây không phải là u tôi. Có đâu u tôi lại thế kia. Tóc đường ngôi của u tôi lốm đốm, rụng, chỉ còn lưa thưa. Lúc u tôi cười, nếp nhăn ở đuôi con mắt nheo lại, xếp lên nhau, đến kkhi hết cười cũng còn hằn những vết rạn khía quanh xuống hai bên gò má. Hàm răng của u tôi hểnh khuyết ba lỗ đã mấy năm nay. U tôi già đi từ bao giờ? U tôi đã già đi lúc nào? Tôi thực không hay.

(Theo Tô Hoài, Cỏ dại)

❔ Câu hỏi:

Qua đoạn văn, em thấy sự quan sát có tác dụng biểu hiện tình cảm như thế nào?

Trả lời:

Quan sát giúp người con hiểu được sự hi sinh thầm lặng của người mẹ, xót xa, ân hận về những lỗi lầm và sự vô tâm của mình bấy lâu nay đối với mẹ.

II. Ghi nhớ

1. Để tạo ý cho bài biểu cảm, khơi nguồn cho mạch cảm xúc nảy sinh, người viết có thể hồi tưởng kỉ niệm quá khứ, suy nghĩ về hiện tại, ước mơ tới tương lai, tưởng tượng những tình huống gợi cảm, hoặc vừa quan sát vừa suy ngẫm, vừa thể hiện cảm xúc.

2. Nhưng dù dùng cách gì thì tình cảm trong bài cũng phải chân thật và sự việc được nêu ra phải có trong kinh nghiệm. Được như thế bài văn mới làm cho người đọc tin và đồng cảm.