Bài 5: Nguyên nhân lây nhiễm bệnh dịch ở người

I. SỰ NHIỄM BỆNH DỊCH Ở NGƯỜI

Cơ thể người (vật chủ) chỉ có thể bị nhiễm bệnh dịch khi có sự hội tụ của ba yếu tố cơ bản là:

(1) tác nhân gây bệnh,

(2) phương thức lây truyền phù hợp

(3) điều kiện môi trường phù hợp để tác nhân gây bệnh phát triển.

Đối với bất kì bệnh dịch nào, điều kiện tiên quyết là phải có tác nhân gây bệnh và vật chủ phù hợp, sự nhiễm bệnh chỉ xảy khi có sự tiếp xúc giữa tác nhân gây bệnh và vật chủ. Các tác nhân gây sự tiếp xúc giữa tác nhân gây bệnh và vật chủ. Các tác nhân gây bệnh thường xâm nhiễm vào trong cơ thể vật chủ với số lượng lớn thông qua các nguồn khác nhau như nước uống, thức ăn có chứa mầm bệnh hoặc máu, giọt bắn đường hô hấp của người bị nhiễm bệnh,...

Sau khi xâm nhiễm vào trong cơ thể vật chủ, tác nhân gây bệnh có thể phát triển mạnh và biểu hiện bệnh; tuy nhiên trong một số trường hợp, tác nhân gây bệnh có thể tồn tại trong cơ thể vật chủ một thời gian trước khi biểu hiện thành bệnh. Thời gian tồn tại và phát bệnh dịch phụ thuộc vào tác nhân gây bệnh, điều kiện môi trường trong từng vật chủ cũng như các điều kiện môi trường xung quanh vật chủ.

II. CÁC PHƯƠNG THỨC LÂY TRUYỀN

Để có thể tồn tại và phát triển, những tác nhân gây bệnh (virus, vi khuẩn, nấm, kí sinh trùng,... ) cần phải tìm được các vật chủ phù hợp để kí sinh gây bệnh, nghĩa là tìm các nguồn sống mới phù hợp. Đó chính là quá trình phát tán và lây truyền của tác nhân gây bệnh. Trong quá trình này các tác nhân gây bệnh sẽ rời khỏi vật chủ đang kí sinh, xâm nhập vào các vật chủ mới theo các con đường như: tiêu hoá, hô hấp, da, máu và niệu – sinh dục,...

Tác nhân gây bệnh có thể chỉ lây truyền theo một con đường, hoặc có thể lây truyền theo nhiều con đường. Các tác nhân gây bệnh có thể lây truyền từ môi trường tự nhiên sang người, từ sinh vật sang người hoặc từ người sang người theo hai phương thức trực tiếp hoặc gián tiếp.

1. Lây truyền trực tiếp

Tác nhân gây bệnh lây truyền trực tiếp từ môi trường tự nhiên (đất, nước, không khí,...) vào trong cơ thể người. Tuy nhiên, trong đa số trường hợp tác nhân gây bệnh lây truyền trực tiếp từ người hoặc từ sinh vật bị bệnh sang cho người khoẻ. Trong trường hợp này, tác nhân gây bệnh không cần phải phát triển trong môi trường hay trong bất kì vật chủ trung gian nào.

Lây truyền trực tiếp từ môi trường tự nhiên

Một số tác nhân gây bệnh ví dụ như vi khuẩn, nấm, kí sinh trùng đơn bào,... sống tự do trong môi trường tự nhiên (trong đất, nước,...). Các tác nhân gây bệnh này có thể lây truyền trực tiếp vào cơ thể người thông qua tiếp xúc trực tiếp hoặc vết thương, ví dụ: vi khuẩn uốn ván, vi khuẩn ăn thịt người, nấm, động vật đơn bào,... Như vậy, môi trường sống ô nhiễm sẽ là điều kiện thuận lợi để tác nhân gây bệnh phát triển, lây nhiễm và gây bệnh trên người.

Lây truyền trực tiếp từ người sang người

Tác nhân gây bệnh lây truyền từ người bị bệnh sang người khoẻ mạnh thông qua tiếp xúc trực tiếp. Sự lây nhiễm xảy ra khi người khoẻ tiếp xúc cơ học với người bệnh, trong lúc chăm sóc, giao tiếp hoặc quan hệ tình dục. Sự lây nhiễm thường xảy ra khi thiếu biện pháp phòng tránh hoặc sử dụng các biện pháp phòng tránh và vệ sinh cơ thể không đúng cách khi tiếp xúc với người bệnh. Ví dụ: Một số bệnh như lậu, giang mai, HIV/AIDS,... lây truyền qua quan hệ tình dục. Một số bệnh khác như nấm da, nấm đầu,... lây truyền qua tiếp xúc trực tiếp.

Tác nhân gây bệnh cũng có thể lây truyền trực tiếp từ mẹ sang con trong quá trình mang thai, sinh nở hoặc cho con bú. Ví dụ như HIV, virus viêm gan A,...

Một số tác nhân gây bệnh lây truyền qua các giọt bắn khi tiếp xúc gần với người bị bệnh nhưng không có những biện pháp phòng bệnh phù hợp. Những giọt bắn chứa tác nhân gây bệnh được hình thành do hắt hơi, ho hoặc khạc nhổ, chúng phát tán trong không khí và xâm nhiễm vào cơ thể của những người khoẻ mạnh. Một số bệnh lây qua các giọt bắn như cúm, sởi, lao, ho gà, viêm đường hô hấp cấp (SARS).

Lây truyền trực tiếp từ động vật sang người

Tác nhân gây bệnh truyền nhiễm có thể truyền trực tiếp từ những động vật bị bệnh sang cho người thông qua tiếp xúc trực tiếp, ví dụ virus cúm A, SARS-CoV,... Như vậy, việc buôn bán, tàng trữ và sử dụng động vật hoang dã là một trong những nguyên nhân lây truyền virus từ động vật sang người.

Tác nhân gây bệnh cũng có thể lây truyền trực tiếp từ động vật sang người thông qua vết cắn, ví dụ như virus dại.

Việc sử dụng động vật tươi sống làm thức ăn cũng tiềm ẩn nhiều nguy cơ lây truyền bệnh dịch sang người. Ví dụ như liên cầu khuẩn lợn và sán lá lây truyền sang người khi ăn tiết canh; prion lây sang người khi ăn động vật nhiễm bệnh,...

2. Lây truyền gián tiếp

Lây nhiễm gián tiếp là quá trình tác nhân gây bệnh lây truyền từ người hoặc vật bị bệnh sang người khoẻ khi không có sự tiếp xúc trực tiếp.

Lây truyền qua không khí: Tác nhân gây bệnh từ người bệnh sẽ phát tán ra môi trường không khí thông qua hắt hơi, ho, cười, nói hoặc thở. Chúng tồn tại trong môi trường không khí một thời gian, sau đó xâm nhập vào cơ thể người khoẻ mặc dù không có sự tiếp xúc trực tiếp. Ví dụ như SARS-CoV-2, cúm A, sởi, thuỷ đậu,... lây truyền khi người bệnh và người khoẻ cùng dùng một phòng, các phương tiện giao thông công cộng.... ở những thời điểm kế tiếp nhau nhưng không được vệ sinh sạch sẽ.

Lây truyền qua các vật dụng: Các tác nhân gây bệnh phát tán và bám trên các vật dụng thường dùng như quần áo, bát, đĩa thìa, dĩa, tay nắm cửa, tay vịn cầu thang, nút bấm thang máy,... Khi nhà cửa, cơ quan, trường học,... không được vệ sinh thường xuyên, những vật dụng này sẽ trở thành nguồn lây nhiễm bệnh dịch cho người.

Lây truyền qua nguồn nước, đất bị ô nhiễm: Tác nhân gây bệnh phát tán và tồn tại trong môi trường tự nhiên. Khi nguồn nước và đất bị ô nhiễm, tác nhân gây bệnh sẽ phát triển và lây truyền sang người thông qua tiếp xúc, vết thương, qua đường tiêu hoá hoặc đường hô hấp (hình 5.4). Ví dụ: Vi khuẩn tả theo phân phát tán ra môi trường, phát triển, sau đó lây nhiễm vào người khoẻ thông qua đường tiêu hoá.

Lây truyền qua các vật chủ trung gian: Các tác nhân gây bệnh (ví dụ như trứng giun, sản,...) từ người bệnh phát tán ra môi trường, kí sinh trên các loài động vật trong tự nhiên (ví dụ như ốc, cá, tôm,...). Từ các vật chủ trung gian này, tác nhân gây bệnh có thể lây nhiễm vào người thông qua đường tiêu hoá khi ăn uống không hợp vệ sinh.

Một số tác nhân gây bệnh có thể lây truyền nhờ côn trùng như muỗi, ruồi, bọ chét,... (hình 5,4). Khi mỗi trường sống không được vệ sinh sạch sẽ, các loài côn trùng này sẽ phát triển và tăng nguy cơ lây lan các dịch bệnh, ví dụ như dịch sốt xuất huyết, dịch sốt rét, dịch do virus Zika,...

III. CÁC YẾU TỐ MÔI TRƯỜNG ẢNH HƯỞNG SỰ PHÁT TRIỂN CỦA DỊCH BỆNH

Các yếu tố môi trường cũng đóng vai trò quan trọng ảnh hưởng đến sự phát triển của dịch bệnh, các yếu tố đó có thể chia thành hai nhóm là các yếu tố bên trong cơ thể và các yếu tổ bên ngoài cơ thể.

1. Ảnh hưởng của các yếu tố bên trong cơ thể

Đối với từng cá thể, sự nhiễm và phát bệnh phụ thuộc vào nhiều yếu tố như tuổi, di truyền (kiểu gene), khả năng miễn dịch, chế độ dinh dưỡng, thói quen sinh hoạt,... Trong số các yếu tố này có những yếu tố không thể thay đổi được như tuổi, di truyền; tuy nhiên, các yếu tố như chế độ dinh dưỡng, khả năng miễn dịch, thói quen sinh hoạt có thể thay đổi để làm giảm nguy cơ nhiễm bệnh.

Tuổi

Từ khi sinh ra cho đến khi chết đi, con người luôn phải đối diện với rất nhiều tác nhân gây bệnh. Trẻ em khi mới sinh ra thường dễ mắc bệnh do hệ miễn dịch chưa phát triển hoàn thiện. Bên cạnh đó, người già cũng có nhiều nguy cơ mắc bệnh do hệ miễn dịch đã bị suy yếu và thoái hoá.

Di truyền

Sự mẫn cảm với tác nhân gây bệnh của từng loài, từng cá thể có liên quan đến di truyền. Mặc dù chúng ta không thể thay đổi yếu tố này, nhưng nhận thức được nguy cơ mắc các bệnh do di truyền có thể giúp con người thay đổi hành vi, lối sống, chế độ sinh hoạt và dinh dưỡng để giảm nguy cơ mắc bệnh.

Khả năng miễn dịch

Mỗi người đều có hệ miễn dịch giúp chống lại sự lây nhiễm và nhân lên của tác nhân gây bệnh. Tuy nhiên, sức khoẻ của hệ miễn dịch phụ thuộc vào từng cá thể. Nếu không thường xuyên luyện tập, giữ gìn cơ thể sạch sẽ và hệ miễn dịch khoẻ thì nguy cơ mắc bệnh sẽ tăng.

Thói quen sinh hoạt

Thói quen sinh hoạt là chỉ số được kiểm soát bởi từng cá thể. Thói quen sinh hoạt ảnh hưởng lớn đến sức khoẻ và khả năng miễn dịch chống lại các tác nhân gây bệnh. Việc lạm dụng chất kích thích như rượu, bia, thuốc lá; thức khuya, lười vận động; thường xuyên bị căng thẳng, trầm cảm,... sẽ làm tăng nguy cơ mắc bệnh.

Chế độ dinh dưỡng

Thiếu hụt hoặc mất cân bằng dinh dưỡng có thể ảnh hưởng đến sự sinh trưởng, phát triển, khả năng miễn dịch của từng cá thể cũng như sức khoẻ chung của cộng đồng. Dinh dưỡng thiếu hụt hoặc mất cân bằng đều ảnh hưởng đến sự phát triển về thể chất, tinh thần, thậm chí dẫn đến tử vong. Nguyên nhân gây thiếu hụt và mất cân bằng dinh dưỡng là do đói nghèo hoặc chế độ dinh dưỡng không hợp lí, ví dụ như sử dụng quá nhiều chất béo, muối và đường nhưng lại sử dụng ít hoa quả, rau xanh và chất xơ. Sự mất cân bằng dinh dưỡng, thiếu hụt vitamin và các khoáng chất sẽ làm tăng nguy cơ mắc bệnh. 2. Ảnh hưởng của các yếu tố bên ngoài cơ thể

Tương tự như các yếu tố bên trong cơ thể, các yếu tố của môi trường bên ngoài cơ thể như điều kiện sống, môi trường xã hội cũng ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của các dịch bệnh.

Điều kiện tự nhiên

Ô nhiễm không khí, nước và đất có thể dẫn đến nhiều dịch bệnh liên quan đến tiêu hoá, hô hấp. Nhiệt độ, độ ẩm, ánh sáng.... là các điều kiện tự nhiên ảnh hưởng lớn đến sức khoẻ và khả năng miễn dịch của con người cũng như ảnh hưởng tới sự tồn tại, phát tán, sinh trưởng và phát triển của các tác nhân gây bệnh.

Khi nhà cửa, khu vực sống và làm việc không được thường xuyên vệ sinh sạch sẽ thì nguy cơ mắc bệnh, đặc biệt các bệnh truyền nhiễm sẽ tăng cao. Ví dụ: Khi trong khu vực sống có nhiều nước đọng, nhiều cây cỏ rậm rạp, muỗi sẽ phát triển và làm tăng nguy cơ lây truyền các bệnh như sốt xuất huyết, sốt rét, sốt vàng da,...

Môi trường xã hội

Sự trao đổi, giao tiếp thường xuyên góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế, văn hoá và xã hội loài người; ví dụ như trẻ em đến trường, người lớn đến công sở, mọi người đi du lịch, gặp gỡ giao lưu,... Tuy nhiên, khi có dịch bệnh thì những hoạt động này cũng là yếu tố ảnh hưởng đến sự phát tán và lây nhiễm của tác nhân gây bệnh trong cộng đồng.

Sự tiếp xúc, trao đổi, giao tiếp sẽ làm tăng nguy cơ lây truyền của các tác nhân gây bệnh, đặc biệt những bệnh lây truyền qua đường hô hấp như cúm, sởi, viêm đường hô hấp cấp (SARS),... Do đó, trong một số trường hợp khẩn cấp khi bệnh dịch phát triển mạnh nếu không có những biện pháp dãn cách hoặc cách li thì nguy cơ lây truyền bệnh dịch sẽ tăng cao.