Bài 39. Sinh sản vô tính ở sinh vật

Những "nhành cây" với màu sắc rực rỡ trong hình bên là các tập đoàn san hô gồm hàng nghìn cá thể dính liền vào nhau, được tạo thành nhờ hình thức sinh sản vô tính. Vậy sinh sản vô tính là gì?

I - Sinh sản là gì?

• Sinh sản là một trong những đặc trưng cơ bản của cơ thể sống. 

• Có 2 hình thức sinh sản ở sinh vật
  • Sinh sản vô tính
  • Sinh sản hữu tính

II - Sinh sản vô tính

1. Khái niệm

Sinh sản vô tính là hình thức sinh sản không có sự kết hợp của giao tử đực và giao tử cái, cơ thể con được tạo thành từ một phần của cơ thể mẹ. 

Các vi khuẩn, nguyên sinh vật, nấm, một số động vật và nhiều loài thực vật có hình thức sinh sản này. 

2. Các hình thức sinh sản vô tính ở thực vật

Thực vật có hai hình thức sinh sản vô tính là sinh sản sinh dưỡng và sinh sản bào tử.

Sinh sản sinh dưỡng là hình thức sinh sản trong đó cơ thể mới được hình thành từ cơ quan sinh dưỡng của cơ thể mẹ (như rễ, thân, lá).

3. Các hình thức sinh sản vô tính ở động vật

a) Nảy chồi

Nảy chồi là hình thức sinh sản trong đó "chồi" được mọc từ cơ thể mẹ, lớn dần và tách ra khỏi cơ thể mẹ thành cơ thể mới hoặc vẫn dính với cơ thể mẹ tạo thành tập đoàn gồm nhiều cá thể.

b) Phân mảnh 

Là hình thức sinh sản mà mỗi mảnh nhỏ riêng việt của cơ thể mẹ phát triển thành một cơ thể mới hoàn chỉnh.

c) Trinh sản (trinh sinh)

Trinh sản là hình thức sinh sản trong đó tế bào trứng không thụ tinh phát triển thành cơ thể mới. Hình thức sinh sản này gặp ở rệp cây, ong, kiến và một số thằn lằn.

4. Vai trò và ứng dụng của sinh sản vô tính 

Sinh sản vô tính có nhiều đóng góp trong đời sống và sản xuất của con người:

• Duy trì được những tính trạng tốt ở sinh vật phục vụ cho con người
• Tạo giống cây sạch bệnh
• Khôi phục các giống cây quý hiếm đa dạng có nguy cơ tuyệt chủng hay bị thoái hoá
• Nhân nhanh giống cây trồng, giúp hạ thấp giá thành, nâng cao hiệu quả kinh tế

Dưới đây là những ứng dụng của hình thức sinh sản sinh dưỡng do con người tiến hành

Giâm cành

Giâm cành là phương pháp cắt một đoạn cành có đủ mắt, chồi cắm xuống đất ẩm hoặc giá thể cho cành đó ra rễ và phát triển thành cây mới. 

Giâm cành thường được áp dụng để nhân giống đối với một số cây như sắn, mía, các cây hoa (hoa hồng, hoa cúc,...) và cây ăn quả (dâu tằm, chanh,...)

Chiết cành

Chiết cành là phương pháp làm cho cành ra rễ ngay trên cây rồi cắt đoạn cành mang rễ đó đem trồng thành cây mới. 

Chiết cành thường được tiến hành để nhân giống các loài cây ăn quả lâu năm như hồng xiêm, cam,... Chiết cành và giâm cành giúp rút nhắn thời gian sinh trưởng của cây con, nhanh cho thu hoạch. 

Ghép cây

Ghép cây là phương pháp dùng bộ phận sinh dưỡng của một cây như mắt, chồi hoặc cành rồi gắn vào cây khác (gốc ghép) cho tiếp tục phát triển thành cây mang cành của các cây khác nhau (cùng loài hoặc khác loài).

Phương pháp này có thể kết hợp được những ưu điểm của cành/ mắt ghép và gốc ghép theo mong muốn của con người. Có thể sử dụng phương pháp ghép để ghép các cây khác nhau nhưng cùng loài như mít với mít, bơ với bơ, xoài với xoài hoặc đối với các cây cùng giống như cam với bưởi, chanh với bưởi, hoa quỳnh với thanh long,...

Nuôi cấy tế bào và mô thực vật

Đây là phương pháp nuôi cấy tế bào hoặc mô từ các phần của cơ thể thực vật như củ, lá, ngọn, bao phấn,... trong môi trường dinh dưỡng thích hợp, ở điều kiện vô trùng để tạo thành cây con. 

Nuôi cấy tế bào và mô thực vật là phương pháp nhân giống vô tính hiệu quả nhất, tạo ra số lượng lớn các cây con đồng đều, sạch bệnh, giữ được đặc tính tốt của cây mẹ và hiệu quả kinh tế cao. Ở nước ta, nhiều giống hoa, cây thuốc và cây gỗ quý hiếm như hoa phong lan, sâm ngọc linh, trầm hương,... vốn khó nhân giống bằng phương pháp thông thường, nay đã được nhân lên với số lượng lớn nhờ nuôi cấy tế bào.

Tuy nhiên, phương pháp này đòi hỏi trang bị hiện đại trình độ kĩ thuật cao. 

1. Sinh sản là quá trình tạo ra những cá thể mới, đảm bảo sự phát triển liên tục của loài. 

2. Sinh sản vô tính là hình thức sinh sản không có sự kết hợp của giao tử đực và giao tử cái, cơ thể con sinh ra từ một phần của cơ thể mẹ. Sinh sản sinh dưỡng gồm các hình thức sinh sản bằng rễ, thân, lá. Sinh sản vô tính ở động vật gồm nảy chồi, phân mảnh và trinh sản.

3. Sinh sản vô tính có vai trò quan trọng trọng sản xuất và đời sống. Ứng dụng sinh sản vô tính trong giâm cành, chiết cành, ghép cây, nuôi cấy tế bào và mô giúp nhân nhanh các giống cây con, đem lại hiệu quả kinh tế cao.