Bài 20. Các châu lục và đại dương trên thế giới

I. VỊ TRÍ ĐỊA LÍ CỦA CÁC CHÂU LỤC VÀ ĐẠI DƯƠNG

- Trái Đất của chúng ta bao gồm hai thành phần chính: các châu lục (phần đất liền rộng lớn) và các đại dương (các vùng nước mặn bao la).

Các châu lục:

- Trên thế giới có tổng cộng 6 châu lục lớn, mỗi châu lục có những đặc điểm riêng biệt về địa lí, khí hậu, dân cư và văn hóa.

- Chúng ta có thể kể đến từ lớn đến nhỏ:

+ Châu Á: Là châu lục lớn nhất và đông dân nhất, nằm chủ yếu ở bán cầu Bắc. Việt Nam chúng ta nằm ở châu lục này.

+ Châu Phi: Nằm ở cả bán cầu Bắc và Nam, nổi tiếng với sa mạc rộng lớn và động vật hoang dã phong phú.

+ Châu Mỹ: Được chia thành Bắc Mỹ và Nam Mỹ, trải dài từ cực Bắc xuống gần cực Nam, có nhiều kiểu địa hình và khí hậu đa dạng.

+ Châu Âu: Nằm ở phía tây châu Á, thường được coi là một châu lục riêng biệt về văn hóa và lịch sử, mặc dù về mặt địa lí có thể coi là một phần của lục địa Á-Âu.

+ Châu Đại Dương: Bao gồm lục địa Australia và hàng ngàn đảo nhỏ trên Thái Bình Dương.

+ Châu Nam Cực: Nằm ở cực Nam của Trái Đất, được bao phủ bởi băng tuyết vĩnh cửu và không có dân cư sinh sống thường xuyên.

Các đại dương:

- Bên cạnh các châu lục, Trái Đất còn được bao phủ bởi 4 đại dương lớn nối liền nhau, tạo thành một khối nước khổng lồ:

+ Thái Bình Dương: Đại dương lớn nhất và sâu nhất thế giới.

+ Đại Tây Dương: Đại dương lớn thứ hai, ngăn cách châu Âu, châu Phi với châu Mỹ.

+ Ấn Độ Dương: Nằm giữa châu Phi, châu Á và châu Đại Dương.

+ Bắc Băng Dương: Đại dương nhỏ nhất, nằm ở vùng cực Bắc.

II. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN CỦA CÁC CHÂU LỤC

Mỗi châu lục có những đặc điểm tự nhiên riêng biệt, tạo nên sự đa dạng và độc đáo cho hành tinh của chúng ta. 

- Châu Á:

+ Địa hình: Châu Á là châu lục có địa hình rất phức tạp và đa dạng. Nơi đây có nhiều hệ thống núi cao đồ sộ và sơn nguyên rộng lớn, điển hình là dãy Hi-ma-lay-a với đỉnh Ê-vơ-rét (Everest) cao nhất thế giới (8 848 m). Bên cạnh đó là các đồng bằng rộng lớn, màu mỡ như đồng bằng Hoa Bắc, đồng bằng Lưỡng Hà.

+ Khí hậu: Khí hậu châu Á cũng vô cùng đa dạng, từ khí hậu lạnh giá ở phía Bắc (Xibêri) đến khí hậu nhiệt đới gió mùa ẩm ướt ở Đông Nam Á (như Việt Nam), hay khí hậu khô hạn ở khu vực Trung Á và Tây Nam Á.

+ Sông ngòi và thiên nhiên: Châu Á có nhiều hệ thống sông lớn và quan trọng như sông Hoàng Hà, Trường Giang (Trung Quốc), sông Mê Công (chảy qua Việt Nam). Thiên nhiên phong phú với rừng rậm nhiệt đới, rừng lá kim, thảo nguyên, rừng núi...

- Châu Âu:

+ Địa hình: Châu Âu có địa hình đồng bằng là chủ yếu, chiếm khoảng 2/3 diện tích lãnh thổ. Phần lớn các dãy núi ở châu Âu có độ cao trung bình và thấp. Tuy nhiên, cũng có những dãy núi cao và nổi tiếng như dãy An-pơ (Alps) – là dãy núi cao, độ sộ nhất châu lục, và dãy U-ran (Ural).

+ Khí hậu: Châu Âu nằm chủ yếu trong đới khí hậu ôn hoà với bốn mùa rõ rệt, mang lại sự đa dạng về cảnh quan theo mùa.

+ Sông ngòi và thiên nhiên: Châu lục này có nhiều sông nhưng ít sông lớn hơn so với các châu lục khác. Thảm thực vật chủ yếu là rừng lá kim và rừng lá rộng, tạo nên cảnh quan xanh mát và đa dạng.

- Châu Phi:

+ Địa hình: Địa hình châu Phi chủ yếu là cao nguyên, núi thấp và có các bồn địa rộng lớn. Châu Phi được biết đến với sa mạc Xa-ha-ra rộng lớn nhất thế giới ở phía Bắc và các khu rừng rậm xích đạo ở miền Trung.

+ Khí hậu: Khí hậu châu Phi nóng và khô hạn bao trùm phần lớn diện tích, với các hoang mạc và bán hoang mạc. Tuy nhiên, ở vùng xích đạo lại có khí hậu nóng ẩm quanh năm.

+ Sông ngòi và thiên nhiên: Các sông lớn như sông Nin, sông Công-gô đóng vai trò quan trọng. Động vật hoang dã châu Phi vô cùng đa dạng và nổi tiếng thế giới (voi, sư tử, hươu cao cổ, ngựa vằn,...)

- Châu Mỹ:

+ Địa hình: Châu Mỹ có địa hình đa dạng, bao gồm cả đồng bằng, núi thấp và cao nguyên. Ví dụ, Bắc Mỹ có dãy Cooc-đi-e hùng vĩ ở phía Tây và đồng bằng Trung tâm rộng lớn.

+ Khí hậu: Do trải dài từ gần cực Bắc đến gần cực Nam, châu Mỹ có đầy đủ các đới khí hậu từ hàn đới đến nhiệt đới.

+ Sông ngòi và thiên nhiên: Châu Mỹ có nhiều sông lớn như sông Mi-xi-xi-pi (Bắc Mỹ), sông A-ma-dôn (Nam Mỹ - sông lớn nhất thế giới). Thiên nhiên cũng vô cùng phong phú từ rừng lá kim đến rừng nhiệt đới.

- Châu Đại Dương:

+ Địa hình: Gồm lục địa Australia và nhiều đảo nhỏ, với địa hình chủ yếu là đồng bằng, cao nguyên và một số dãy núi.

+ Khí hậu: Khí hậu có sự khác biệt rõ rệt giữa lục địa và các đảo. Lục địa Australia có khí hậu khô hạn chiếm phần lớn, trong khi các đảo có khí hậu nhiệt đới và ôn hòa.

+ Động vật đặc trưng: Nổi tiếng với những loài động vật độc đáo không tìm thấy ở nơi khác như chuột túi (kanguru), gấu túi (koala).

- Châu Nam Cực:

+ Đặc điểm nổi bật: Nằm ở cực Nam, được bao phủ bởi lớp băng dày và vĩnh cửu. Đây là châu lục lạnh nhất thế giới, không có dân cư sinh sống thường xuyên mà chỉ có các trạm nghiên cứu khoa học.

III. ĐẶC ĐIỂM CÁC ĐẠI DƯƠNG

Các đại dương chiếm phần lớn diện tích bề mặt Trái Đất và đóng vai trò vô cùng quan trọng đối với khí hậu, môi trường sống của sinh vật và các hoạt động kinh tế của con người.

- Diện tích và độ sâu trung bình:

+ Mỗi đại dương có diện tích và độ sâu khác nhau, thể hiện sự rộng lớn của chúng.

+ Thái Bình Dương là đại dương lớn nhất với diện tích khoảng 165,3 triệu km² và độ sâu trung bình 3 338 m.

+ Đại Tây Dương có diện tích 106,4 triệu km² và độ sâu trung bình 3 280 m.

+ Ấn Độ Dương với 70,6 triệu km² và độ sâu trung bình 3 741 m.

+ Bắc Băng Dương là đại dương nhỏ nhất với 22,0 triệu km² và độ sâu trung bình 987 m.

- Vai trò của đại dương:

+ Các đại dương là nơi sinh sống của vô số loài sinh vật biển, từ những loài sinh vật nhỏ bé đến những loài cá voi khổng lồ.

+ Chúng có vai trò quan trọng trong việc điều hòa khí hậu toàn cầu, cung cấp nguồn tài nguyên biển dồi dào (hải sản, dầu khí...), và là con đường giao thông huyết mạch, nối liền các châu lục.