BÀI 17. Chiến tranh thế giới thứ hai (1939 - 1945)

I. Con đường dẫn tới chiến tranh

1. Các nước phát xít đẩy mạnh chính sách xâm lược (1931 - 1937)

- Trong những năm 30 của thế kỷ XX, các nước phát xít Đức, I-ta-li-lia, Nhật Bản đã liên minh với nhau hình thành liên minh phát xít-khối trục (trục Béc-lin - Rô-ma – to-ky-ô).

- Từ năm 1931 đến năm 1937, phe phát xít ngày càng đẩy mạnh xâm lược nhiều khu vực trên thế giới.

- Liên Xô coi chủ nghĩa phát xít là kẻ thù nguy hiểm nhất, chủ trương liên kết với các nước Anh, Pháp để chống phát xít và nguy cơ chiến tranh, kiên quyết đứng về phía các nước bị chủ nghĩa phát xít xâm lược.

- Anh, Pháp vì muốn giữ nguyên trật tự thế giới có lợi cho mình nên đã không liên kết với Liên Xô, ngược lại thực hiện chính sách nhượng bộ phát xít, hòng đẩy chiến tranh về phía Liên Xô.

- Còn Mỹ, với đạo luật trung lập, giới cầm quyền nước này thi hành chính sách “biệt lập”, không can thiệp vào các sự kiện bên ngoài châu Mỹ.

2. Từ Hội nghị Muy-ních đến chiến tranh thế giới

- Hoàn cảnh: 3/1938, Hít-le thôn tính Áo. Sau khi sáp nhập Áo vào Đức, Hít-le gây ra vụ Xuy-đéc để thôn tính Tiệp Khắc. Ngày 29/9/1938, Hội nghị Muy-ních được triệu tập.

- Nội dung: Anh, Pháp ký hiệp định trao cho Đức vùng Xuy-đéc (Tiệp Khắc) để đổi lấy việc Đức cam kết không tấn công châu Âu.

- Nhận xét: Hội nghị Muy-ních là đỉnh cao về chính sách dung dưỡng, thỏa hiệp của Mỹ-Anh đối với phát xít, âm mưu để Đức tấn công Liên Xô.

- Tháng 3/1939, Đức đưa quân thôn tính toàn bộ Tiệp Khắc, gây hấn và chuẩn bị tấn công Ba Lan.

- Ngày 23/8/1939, Đức ký với Liên Xô “Hiệp ước Xô-Đức không xâm lược nhau”. Như vậy, Đức đã phản bội lại Hiệp ước Muy-ních, thực hiện âm mưu để thôn tính châu Âu trước, sau đó dốc toàn bộ lực lượng đánh Liên Xô.

Nguyên nhân cơ bản dẫn đến chiến tranh: sự xuất hiện của chủ nghĩa phát xít ở Đức, I-ta-lia, Nhật Bản do những hậu quả của cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới (1929-1933) và chính sách thỏa hiệp, nhượng bộ của các nước Anh, Pháp, Mỹ đã tạo điều kiện cho khối phát xít phát động chiến tranh.

 

II. Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ và lan rộng ở châu Âu (Từ 9/1939 đến 6/1941)

1. Phát xít Đức tấn công Ba Lan và xâm chiếm Châu Âu (từ tháng 09/1939 đến tháng 09/1940)

- Ngày 1/9/1939, Đức tấn công Ba Lan, hai ngày sau Anh, Pháp tuyên chiến với Đức, chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ.

- Tháng 4/1940, Đức chuyển mặt trận sang phía Tây, chiếm hầu hết các nước tư bản châu Âu, tấn công nước Pháp, nước Pháp nhanh chóng bại trận.

- Tháng 7/1940, Đức tấn công Anh, nhưng do ưu thế không quân và hải quân nên Đức không đạt được kết quả.

2. Phe phát xít bành trướng ở Đông Nam Âu (từ tháng 09/1940 đến tháng 06/1941)

- Tháng 9/1940, Đức, I-ta-lia và Nhật Bản ký hiệp ước tam cường nhằm giúp đỡ nhau và công khai phân chia thế giới.

- Từ tháng 10/1940, Đức chuyển hướng tấn công sang phía đông và hoàn thành xâm lược các nước đông và nam Âu.

- Đến giữa năm 1941, Đức chiếm phần lớn châu Âu, chuẩn bị tấn công Liên Xô.

 * Nguyên nhân dẫn tới Chiến tranh thế giới thứ hai

- Nguyên nhân sâu xa:

+ Tác động của quy luật phát triển không đều về kinh tế và chính trị giữa các nước tư bản trong thời đại đế quốc chủ nghĩa,so sánh lực lượng trong thế giới tư bản thay đổi căn bản.

+ Việc tổ chức và phân chia thế giới theo hệ thống Véc-xai - Oa-sinh-tơn không còn phù hợp nữa.

+ Đưa đến một cuộc chiến tranh mới để phân chia lại thế giới.

- Nguyên nhân trực tiếp: cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới 1929 - 1932 làm những mâu thuẫn trên thêm sâu sắc dẫn tới việc lên cầm quyền của chủ nghĩa phát xít với ý đồ gây chiến tranh để phân chia lại thế giới.

* Thủ phạm gây chiến là phát xít Đức, Nhật Bản Italia. Nhưng các cường quốc phương Tây lại dung túng, nhượng bộ, tạo điều kiện cho phát xít gây ra cuộc Chiến tranh thế giới thứ hai tàn sát nhân loại.

* Tính chất của Chiến tranh thế giới thứ hai trong giai đoạn đầu là chiến tranh để quốc, xâm lược, phi nghĩa. Sự bành trướng của phát xít Đức ở châu Âu đã chà đạp lên quyền độc lập, tự chủ thiêng liêng của các dân tộc, đã đẩy hàng triệu người dân vô tội vào sự chết chóc...

- Cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới 1929 - 1932 làm những mâu thuẫn trên thêm sâu sắc dẫn tới việc lên cầm quyền của chủ nghĩa phát xít ở một số nước với ý đồ gây chiến tranh để phân chia lại thế giới.

III. Chiến tranh lan rộng khắc thế giới (từ 6/1941 đến 11/1942)

1. Phát xít Đức tấn công Liên Xô. Chiến sự ở Bắc Phi

 * Mặt trận Xô - Đức:

- Sáng 22/06/1941, Đức tiến hành “chiến tranh chớp nhoáng” tấn công Liên Xô. Ban đầu, do có ưu thế về vũ khí và kinh nghiệm tác chiến, quân Đức tiến sâu vào lãnh thổ Liên Xô.

- Rạng sáng ngày 22/6/1941, Đức tấn công Liên Xô.

- Đức đã huy động 190 sư đoàn với 5,5 triệu quân, 3712 xe tăng, 4950 máy bay.

- Chia làm 3 đạo quân, đồng loạt tấn công trên suốt dọc tuyến biên giới phía tây Liên Xô:đạo quân phía bắc bao vây Lê-nin-grát, đạo quân trung tâm tiến tới ngoại vi thủ đô Matxcơva, đạo quân phía nam chiếm Ki-ép và Ucraina.

- Nhân dân Liên Xô kiên quyết chiến đấu bảo vệ Tổ quốc. Tháng 12-1941, Hồng quân Liên Xô do tướng Giu-cốp chỉ huy đã đẩy lùi quân Đức. Chiến thắng Mát-xcơ-va đã làm phá sản chiến lược “chiến tranh chớp nhoáng” của Hít-le.

- Cuối năm 1942, Đức tấn công Xta-lin-grát -“nút sống” của Liên Xô- nhưng không chiếm được.

- Quân đội Liên xô diễu binh trong lễ kỷ niệm lần thứ 10.

* Mặt trận Bắc Phi:

- Tháng 09/1940, I-ta-li-a tấn công Ai Cập.

- Tháng 10/1942, liên quân Anh-Mĩ giành thắng lợi trong trận En A-la-men, và chuyển sang phản công trên toàn mặt trận.

 

2. Chiến tranh Thái Bình Dương bùng nổ

- Tháng 09/1940, Nhật kéo vào Đông Dương.

- Ngày 07/12/1941, Nhật bất ngờ tấn công Trân Châu Cảng - căn cứ hải quân chủ yếu của Mĩ ở Thái Bình Dương. Mĩ bị thiệt hại nặng nề. Chiến tranh lan rộng toàn thế giới.

- Nhật tấn công vào Đông Nam Á và Thái Bình Dương.                   

- Ngày 7/12/1941, Nhật tấn công quân Mĩ ở cảng Trân Châu. Sau đó, Mĩ đã tuyên chiến với Đức, Italia, Nhật và chiến tranh Thái Bình Dương chính thức bùng nổ. Chiến tranh thế giới thứ hai đã làn rộng khắp thế giới.

3. Khối Đồng minh chống phát xít hình thành

- Hành động xâm lược của phe phát xít trên toàn thế giới đã thúc đẩy  các quốc gia cùng phối hợp với nhau trong một liên minh chống phát xít.

- Việc Liên Xô tham chiến làm thay đổi căn bản cục diện chính trị và quân sự của cuộc chiến, cổ vũ mạnh mẽ cho phong trào kháng chiến của nhân dân các nước bị phát xít chiếm đóng.

- Anh, Mĩ thay đổi thái độ, bắt tay cùng Liên Xô chống chủ nghĩa phát xít.

- Ngày 01/01/1942, tại Oa-sinh-tơn , 26 quốc gia, đứng đầu là Liên Xô, Mĩ, Anh đã ra “Tuyên ngôn Liên hiệp quốc” cam kết cùng nhau chống phát xít với toàn bộ lực lượng của mình . Khối Đồng minh chống phát xít được thành lập.

*Ý nghĩa: Việc Liên Xô tham chiến và sự ra đời của khối Đồng minh chống phát xít làm cho tính chất của Chiến tranh thế giới thứ hai thay đổi, trở thành một cuộc chiến tranh chống chủ nghĩa phát xít, bảo vệ hòa bình nhân loại.

IV. Quân Đồng minh chuyển sang phản công, chiến tranh thế giới kết thúc (11/1942 đến 8/1945)

1. Quân Đồng minh phản công (từ tháng 11/1942 đến tháng 6/1944)

* Mặt trận Xô – Đức:

- Ở trận phản công Xta-lin-grát (từ tháng 11/1942 đến tháng 02/1943), Hồng quân Liên Xô đã tấn công tiêu diệt, bắt sống toàn bộ đội quân tinh nhuệ của Đức gồm 33 vạn người do thống chế Pao-lút chỉ huy. Từ đây, Liên Xô và phe Đồng minh chuyển sang tấn công trên các mặt trận.

- Chiến thắng Xtalingrát đã đánh dấu bước ngoặt căn bản của chiến tranh thế giới, buộc phát xít phải chuyển từ tấn công sang phòng ngữ. Đồng thời bắt đầu tù đây, Liên Xô và phe Đồng minh chuyển sang tấn công đồng loạt trên các Mặt trận.

- Cuối tháng 08/1943, Hồng quân đã bẻ gãy cuộc phản công của quân Đức tại vòng cung Cuốc-xcơ. Tháng 06/1944. phần lớn lãnh thổ Liên Xô được giải phóng

* Ở Mặt trận Bắc Phi: Từ tháng 3 đến tháng 5/1943, liên quân Mĩ - Anh phản công quét sạch quân Đức - Italia khỏi châu Phi. Chiến sự ở châu Phi chấm dứt.

* Ở Italia: Tháng 7/1943 đến tháng 5/1945, liên quân Mĩ - Anh tấn công truy kích quân phát xít, làm cho chủ nghĩa phát xít Italia bị sụp đổ, phát xít Đức phải khuất phục.

* Ở Thái Bình Dương: Sau chiến thắng quân Nhật trong trận Gua-đan-ca-nan (1/1943) Mĩ phản công đánh chiếm các đảo ở Thái Bình Dương.

 

2. Phát xít Đức bị tiêu diệt. Nhật Bản đầu hàng. Chiến tranh kết thúc

a. Phát xít Đức bị tiêu diệt

- Sau khi giải phóng các nước Trung và Đông Âu (1944), tháng 1/1945, Hồng quân Liên Xô mở cuộc tấn công Đức ở Mặt trận phía Đông, tiến quân vào giải phóng các nước ở Trung và Đông Âu, tiến sát biên giới nước Đức.

- Tháng 2/1945, Liên Xô tổ chức hội nghị Ianta gồm 3 nước Liên Xô, Mĩ, Anh bàn về việc tổ chức lại thế giới sau chiến tranh.

- Hè 1944, Mĩ, Anh mở Mặt trận thứ hai ở Tây Âu bằng cuộc đổ bộ tại Noóc-măng-đi (miền Bắc Pháp) tiến vào giải phóng Pháp, Bỉ, Hà Lan, chuẩn  bị tấn công Đức.

- Từ tháng 02 đến tháng 04/1945, Liên Xô tấn công Béc-lin, đánh bại hơn 1 triệu quân Đức.

- Ngày 30/04, lá cờ đỏ búa liềm được cắm trên nóc toà nhà Quốc hội Đức. Ngày 09/05/1945, nước Đức kí văn bản đầu hàng không điều kiện. Chiến tranh chấm dứt ở Châu Âu

b. Nhật bị tiêu diệt

- Mặt trận Thái Bình Dương, từ năm 1944, liên quân Mĩ, Anh tấn công đánh chiếm Miến Điện và quần đảo Phi-líp-pin.

- Ngày 06/08-1945, Mĩ ném quả bom nguyên tử xuống Hi-rô-si-ma làm 8 vạn người thiệt mạng. Ngày 08/08, Liên Xô tuyên chiến với Nhật và tấn công đạo quân Quan Đông gồm 70 vạn quân Nhật ở Mãn Châu. Ngày 09/08, Mĩ ném tiếp quả bom nguyên tử thứ hai huỷ diệt thành phố Na-ga-da-ki, giết hại 2 vạn người.

- Ngày 15/08, Nhật Bản chấp nhận đầu hàng không điều kiện. Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc.

V. Kết cục của chiến tranh thế giới thứ hai

- Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc với sự sụp đổ hoàn toàn của phát xít Đức, I-ta-li-a, Nhật.

- Thắng lợi vĩ đại thuộc về các dân tộc trên thế giới đã kiên cường chiến đấu chống chủ nghĩa phát xít.

- Liên Xô, Mĩ, Anh là lực lượng trụ cột, giữ vai trò quyết định trong việc tiêu diệt chủ nghĩa phát xít.

- Hơn 70 quốc gia với 1700 triệu người đã bị lôi cuốn vào vòng chiến, khoảng 60 triệu người chết, 90 triệu người bị tàn phế, thiệt hại vật chất 4000 tỉ đô-la.

- Chiến tranh kết thúc đã dẫn đến những biến đổi căn bản của tình hình thế giới:

+ Đó là sự ra đời của hệ thống xã hội của nghĩa ở Châu Âu và Châu Á.

+ Sự thay đổi thế và lực trong hệ thống các nước tư bản chủ nghĩa với sự sụp đổ của các nước phát xít, sự suy yếu của các nước Anh, Pháp và sự giàu mạnh của Mỹ để trở thành một siêu cường đứng đầu thế giới tư bản.

+ Sự phát triển mạnh mẽ của cao trào giải phóng dân tộc đưa tới sự ra đời của các quốc gia độc lập mới ở châu Á và châu Phi.