Hồ Chí Minh - con người vĩ đại của dân tộc, không những thế, Người còn là nhà thơ nhà văn kiệt xuất. Trong thơ Bác, hình tượng người chiến sĩ luôn hiện lên với vẻ đẹp tâm hồn nghệ sĩ hòa hợp, thống nhất với cốt cách của người chiến sĩ. Điều này được thể hiện rất rõ qua hai bài thơ “Cảnh khuya” và ‘‘Rằm tháng giêng”.
Đây là hai bài thơ được Hồ Chủ Tịch viết ở chiến khu Việt Bắc trong những năm đầu cuộc kháng chiến chống Pháp. Cả hai bài đều bộc lộ sự rung động trước vẻ đẹp thiên nhiên, trước cảnh núi rừng Việt Bắc kì vĩ và nên thơ, đồng thời cũng thể hiện hình tượng người chiến sĩ lớn lao.
Trước hết, ta thấy người chiến sĩ có vẻ đẹp tâm hồn rất nghệ sĩ. Điều này được thể hiện qua cảm hứng trước cảnh rừng khuya trăng sáng của chiến khu Việt Bắc:
“Tiếng suối trong như tiếng hát xa
Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa”
Trong không yên tĩnh của đêm khuya, tiếng suối nơi xa vang lại. Tiếng suối ấy nghe tựa tiếng hát của ai. Ở đây, âm thanh của tiếng suối, của tự nhiên được so sánh với âm thanh của tiếng hát, của con người. Nó làm cho không gian núi rừng trở nên gần gũi với con người hơn, tràn đầy sức sống. Qua đó, bộc lộ tâm hồn yêu thiên nhiên, luôn coi thiên nhiên là bạn, là người tâm tình, chia sẻ của Bác. Đến câu thơ thứ hai, người chiến sĩ thấy cảnh tượng lung linh, nhiều đương nét, hình khối đa dạng. Ngước mắt lên cao, bắt gập ánh tràng sáng ngơi, vốn là người bạn tri âm tri kỉ, Người thấy choáng ngợp trước vẻ đẹp của nó. Cảnh có dáng vươn cao của bóng cây cổ thụ, có cỏ và hoa lá...Ánh trăng từ trên cao in vào khóm hoa, in lên mặt đất thành những hình bông hoa như thêu như dệt. Cảnh tĩnh mà động, đầy sức sống, ấm áp quấn quýt bên nhau. Qua đó càng bộc lộ rõ hơn tâm hồn thi sĩ trong người chiến sĩ, cũng ấm áp, hòa hợp lạ thường. Thiên nhiên thì ở đâu cũng vậy, nó vẫn tồn tại như vốn có nhưng qua tâm hồn nghệ sĩ, qua tài năng và sự cảm nhận tinh tế của. Người thì thiên nhiên trở nên có hồn hơn.
Bài thơ “Rằm tháng giêng” mở ra một không gian bao la, bát ngát của cảnh sông nước trong đêm trăng nguyên tiêu. Trăng trên cao, sáng tỏ chiếu rộng khắp không gian khiến cho trời, sông, nước tiếp giáp, nối liền nhau và tràn ngập một sắc xuân:
“Xuân giang xuân thủy tiếp xuân thiên”
Ba từ “xuân” cùng năm trong một câu thơ đã nói lên sức xuân đã ngập tràn khắp mọi nơi trên trần thế, sức xuân đang tuôn trào mạnh mẽ. Hơn nữa trăng sáng quá, khiến mọi thứ như mờ nhòa đi trong ánh trăng, làm con người không phân định được ranh giới giữa các sự vật. Để rồi cuối cùng, ánh trăng dâng đầy ngập tràn trong con thuyền lúc trở về. Qua đây, câu thơ thể hiện một cảm hứng, phong thái ung dung, thanh thản của người thi sĩ đang thả hồn mình vào với thiên nhiên.
Hai bức tranh thiên nhiên lung linh, huyền ảo, ngập tràn sức sống ấy đã phác họa được một phần bức chân dung người chiến sĩ với tâm hồn nghệ sĩ hòa hợp với thiên nhiên. Không chỉ có vậy, hai câu cuối mỗi bài thơ còn khắc họa thêm một phần quan trọng về người chiến sĩ:
“Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ
Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà”
Hai câu thơ khẳng định cảnh đẹp như vẽ, như một bức tranh thủy mặc và gợi ra nỗi niềm của người ngắm trăng. Vì say mê, vì yêu thiên nhiên, cảnh đẹp của núi rừng Việt Bắc nên Người mới thao thức không ngủ. Nhưng câu thơ thứ ba hé lộ một lí do quan trọng hơn, mở ra vẻ đẹp bên trong của người chiến sĩ cách mạng. Thao thức không ngủ đâu chỉ vì cảnh đẹp như vẽ mà còn vì “lo nỗi nước nhà”.Đó mới là lí do quan trọng nhất và nó cũng bình thường như bao đêm khác trong suốt cuộc đời thao thức của Người. Không ngủ vì lo cho vận mệnh đất nước đang trong thế gian nguy, cơ quan đầu nao của ta ở chiến khu Việt Bắc bị giặc bao vây dữ dội. Nỗi lo ấy đã khiến Người không thể ngủ, trằn trọc suốt đêm thâu. Phải chăng cũng nhờ thế ma Người vô tình bắt gặp cảnh trăng đẹp. Điệp ngừ“chưa ngủ” cuối câu ba và ở đầu câu thứ tư được coi như “bản lề mở ra hai phía của tâm trạng trong cùng một con người”, niềm say mê cảnh thiên nhiên tuyệt đẹp và nỗi lòng lo cho dân tộc.
“Yên ba thâm xứ đàm quân sự
Dạ bán quy lai nguyệt mãn thuyền”
Ở hai câu cuối bài “Rằm tháng giêng” cho ta thấy cảnh cuộc họp của các cán bộ cách mạng trên sông, trong một đêm rằm. Cuộc họp ấy được diễn ra trong một không gian lung linh, thần bí như huyền thoại vậy. Và có lẽ mọi việc đều suôn sẽ nên lúc ra về ai cũng thấy cảnh đẹp hơn, trăng sáng hơn, trời, nước, sông như nối liền và tràn đầy sức sống. Mọi người cũng hòa mình với thiên nhiên, ngập mình trong trăng và không khí xuân tươi mới. Tất cả đã hòa làm một, thiên nhiên với con người để làm nên tinh thần lạc quan, niềm tin vào chiến thắng của đất nước.
Nếu như “Cảnh khuya” thể hiện tình yêu thiên nhiên say đăm, nỗi lo cho vận mệnh dân tộc sâu sắc thì bài “Rằm tháng giêng” bộc lộ một tâm thế ung dưng, tự tại, lạc quan tin vào chiến thắng gần của đất nước, vào sự nghiệp vĩ đại của Tổ quốc. Qua đó đã thể hiện được hình ảnh người thi sĩ - chiến sĩ luôn mang trong mình vẻ đẹp tâm hồn nghệ sĩ hòa hợp, thống nhất với cốt cách người chiến sĩ. Vì vậy mà tác phẩm của Người luôn sáng lên tinh thần thời đại, khỏe khoắn và đầy sức sống.
Bác vốn là người có tình yêu thiên nhiên tha thiết. Dù trong hoàn cảnh ngày đêm lo cho vận mệnh đất nước, Bác vẫn dành ra chút thời gian ít ỏi để thưởng thức, cảm nhận và hòa mình vào thiên nhiên vạn vật. Hai bài thơ Cảnh khuya và Rằm tháng giêng đều được khơi gợi cảm hứng từ vẻ đẹp thiên nhiên mà chính xác là trong một đêm trăng đẹp ở chiến khu Việt Bắc. Hai bài thơ đã thể hiện tâm hồn thi sĩ – chiến sĩ của Bác Hồ.
Như ta vẫn biết, thơ Bác tràn ngập ánh trăng, trăng chính là người bạn tri âm, tri kỉ, người đã đồng hành cùng Bác trong những năm tháng gian lao vất vả khi bị giam ở nhà tù Trung Quốc cho đến những ngày hoạt động ở chiến khu Việt Bắc. Bởi vậy, trong cả hai bài thơ đều có sự xuất hiện của ánh trăng, nhưng dưới con mắt của thi nhân, mỗi bài ánh trăng lại mang những đặc sắc riêng. Trong bài thơ Cảnh khuya trăng không xuất hiện ngay từ ban đầu, mà là âm thanh tiếng suối du dương, tha thiết là yếu tố mở đầu bài thơ:
Tiếng suối trong như tiếng hát xa.
Câu thơ sử dụng nghệ thuật so sánh, ví âm thanh tiếng suối như tiếng hát của con người. Ở câu thơ ta thấy rõ nét hiện đại, tư duy thơ mới mẻ của Bác: lấy con người làm chuẩn mực của cái đẹp để so sánh với thiên nhiên, đồng thời sự so sánh này cũng làm cho thiên nhiên trở nên gần gũi với con người hơn. Âm thanh tiếng suối trong trẻo tựa như giọng hát của cô sơn nữ khiến không gian trở nên sống động, tràn trề sức sống.
Sau âm thanh của tiếng suối là sự hòa hợp của thiên nhiên: “Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa”. Ở đây ta có thể tưởng tượng theo hai cách: ánh trăng chiếu vào vòm cổ thụ, bóng lồng vào bóng hoa hoặc ánh trăng chiếu rọi vào các vòm cổ thụ in bóng xuống mặt đất như muôn ngàn bông hoa. Dù hiểu theo cách nào cũng đều cho thấy sự hài hòa, hòa hợp tuyệt diệu của thiên nhiên. Ánh trăng dìu dịu, kết hợp với âm thanh tiếng suối trong trẻo xa xa làm không gian thêm phần lung linh, huyền ảo.
Rằm tháng giêng lại đem đến cho người đọc cảm nhận, cái nhìn khác về thiên nhiên Việt Bắc. Mở đầu bài thơ là tràn ngập ánh trăng: “Kim dạ nguyên tiêu nguyệt chính viên/ Xuân giang, xuân thủy, tiếp xuân thiên”. Hai câu thơ mở ra khung cảnh không gian cao rộng, bát ngát, tràn ngập ánh sáng của trăng. Ánh trăng trong trẻo khiến cho khung cảnh trở nên đẹp đẽ mà cũng vô cùng hài hòa. Câu thơ thứ hai vẽ ra không gian bao la, bát ngát. Trong nguyên tác, chữ “xuân” được lặp lại ba lần: xuân giang, xuân thủy, xuân thiên đã nhấn mạnh vẻ đẹp và sức sống của mùa xuân. Không khí mùa xuân đã thấm đẫm trong mọi cảnh vật, đâu đâu cũng thấy thiên nhiên căng đầy sức sống. Sự vật có sự hòa hợp tuyệt đối với nhau, đất trời nối tiếp, hòa với nhau làm một.
Và trong khung cảnh đó, chân dung Bác hiện lên thật đẹp đẽ. Lo cho dân cho nước đến tận canh khuya nhưng vẫn không quên thưởng thức, cảm nhận vẻ đẹp của ánh trăng, tiếng suối, của trời xuân. Đặt trong hoàn cảnh giai đoạn đầu của cuộc kháng chiến chống Pháp ta không chỉ thấy Bác là người có tình yêu thiên nhiên mà còn thấy được phong thái ung dung, lạc quan của Bác.
Cả hai bài thơ đã sử dụng những hình ảnh thơ đẹp, phép so sánh, điệp ngữ tài tình. Ngôn ngữ tinh tế, tài hoa, giàu cảm xúc, nhịp điệu. Giọng thơ khỏe khoắn, trẻ trung, có suy tư, trăn trở mà vẫn đầy hào hứng và tin tưởng.
Qua hai bài thơ Cảnh khuya và Rằm tháng giêng ta thấy được những rung động tinh tế của một tâm hồn nghệ sĩ nhạy cảm, tài hoa trước vẻ đẹp của thiên nhiên đất nước. Với những lời thơ giản dị mà cũng hết sức hàm súc người đọc đã được thưởng thức bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp của Việt Bắc ở những thời điểm khác nhau. Đằng sau tình yêu thiên nhiên còn là một người luôn lo cho dân cho nước, một phong thái ung dung, một tâm hồn lạc quan vào cuộc sống.
