Nguyễn Khuyến là nhà thơ lớn của văn học Việt Nam cuối thế kỉ XIX, nổi bật với hồn thơ trong sáng, sâu sắc và đặc biệt giàu chất trào phúng. Bên cạnh những vần thơ viết về thiên nhiên, làng quê, nhà thơ còn để lại nhiều tác phẩm thể hiện nỗi đau và sự bất mãn trước thời cuộc rối ren dưới bộ máy cai trị nửa thực dân nửa phong kiến. “Ông phỗng đá” là một bài thơ tiêu biểu, vừa sắc sảo trào phúng, vừa đau xót cho nhân cách con người trong xã hội suy đồi lúc bấy giờ.
1. Hoàn cảnh và hình tượng trung tâm“Ông phỗng đá” vốn là pho tượng đặt trước cửa đình làng, tượng trưng cho sự trang nghiêm, trung trực; đồng thời cũng là nơi “chưng diện” uy nghiêm của làng xã thời phong kiến. Tuy nhiên, qua cái nhìn của Nguyễn Khuyến, pho tượng ấy trở thành nhân vật trữ tình đặc biệt: một “ông phỗng” bị người đời làm nhục, làm trò cười và trở thành chứng nhân bất lực của sự suy đồi đạo đức xã hội.
Chính hình tượng này giúp Nguyễn Khuyến mượn vật để nói người, để phơi bày những nghịch cảnh của thời đại.
2. Nỗi khổ của “ông phỗng” – lời tố cáo xã hội đương thờiBài thơ mở đầu bằng hình ảnh ông phỗng đáng thương:
“Trơ trọi lại còn mang tiếng cườiLàm ông phỗng đá cũng oan đời”
Hình tượng “trơ trọi”, “oan đời” cho thấy ông phỗng vốn là vật vô tri, nhưng lại gánh trên mình nỗi oan khuất của người đời. Ông bị biến thành trò cười, trở thành nơi trút bỏ sự hỗn tạp, tục tĩu của những kẻ vô học, vô lương tâm.
Qua đó, nhà thơ gián tiếp chê trách những kẻ hãnh tiến, quyền lực nhỏ nhen nhưng thích khoe mẽ, vô đạo đức. Tượng đá chịu sự sỉ nhục mà vẫn đứng im, cũng giống như bao người dân lương thiện bất lực trước thời cuộc đen tối.
3. Nghệ thuật trào phúng – tiếng cười mà đắng ngắtNguyễn Khuyến nổi tiếng với giọng thơ trào phúng kín đáo. Trong “Ông phỗng đá”, tiếng cười ấy mang ba tầng ý nghĩa:
– Cười kẻ ngu tối, hỗn láoNhững kẻ vô học đã biến nơi linh thiêng thành chỗ “gieo trò”, “khoả thân”, “xả rác” (những hình ảnh thường được diễn giải khi phân tích bài thơ). Chúng làm bẩn chỗ thiêng và làm nhục luôn cả biểu tượng văn hoá.
– Cười xã hội suy đồiNguyễn Khuyến phê phán thói đời đảo lộn: kẻ xấu lộng hành; kẻ ngay thẳng bị xem thường. Ông phỗng đá – biểu tượng của sự chính trực – bị chế giễu chính là hình ảnh ẩn dụ cho bậc quân tử bị chà đạp.
– Cười trong nỗi đau của chính nhà thơĐằng sau tiếng cười là nỗi xót xa: thời thế đổi thay, đạo lý bị chà đạp, nhân cách bị méo mó. Nguyễn Khuyến, một bậc nho sĩ chân chính, bất lực trước cảnh đời trớ trêu nên chỉ có thể gửi vào thơ tiếng cười cay đắng.
4. Giá trị hiện thực và nhân đạo“Ông phỗng đá” vừa có giá trị hiện thực sâu sắc khi phơi bày xã hội suy đồi cuối thế kỉ XIX, vừa mang giá trị nhân đạo khi xót thương cho những phẩm chất chân chính bị chà đạp.
Hình tượng ông phỗng cũng là lời tự bạch của chính tác giả – người giữ gìn cốt cách, sống trong sạch nhưng không thể hòa mình với thời thế. Vì vậy, bài thơ không chỉ mang ý nghĩa phê phán mà còn là tiếng khóc thầm cho một thời đoạn đen tối của lịch sử.
5. Nghệ thuật đặc sắcGiọng điệu trào phúng sắc sảo, kín đáo, cười mà sâu cay.Nghệ thuật nhân hoá làm pho tượng như có linh hồn, có cảm xúc.Từ ngữ dân dã, hình ảnh gần gũi nhưng giàu sức tố cáo.Lối nói mỉa mai, giễu nhại – nét nổi bật của thơ trào phúng Nguyễn Khuyến.Kết luận“Ông phỗng đá” là bài thơ đặc sắc của Nguyễn Khuyến, thể hiện rõ phong cách trào phúng độc đáo của ông. Bằng việc mượn hình tượng pho tượng đá, nhà thơ đã phơi bày sự suy đồi của xã hội đương thời và bộc lộ tâm trạng ngậm ngùi của một người trí thức yêu nước nhưng bất lực trước thời cuộc. Tác phẩm vừa mang giá trị phê phán mạnh mẽ, vừa chan chứa nỗi đau nhân đạo, góp phần làm nên vẻ đẹp tư tưởng của thơ Nguyễn Khuyến.
Nguyễn Khuyến là nhà thơ lớn của văn học Việt Nam cuối thế kỉ XIX, nổi bật với hồn thơ trong sáng, sâu sắc và đặc biệt giàu chất trào phúng. Bên cạnh những vần thơ viết về thiên nhiên, làng quê, nhà thơ còn để lại nhiều tác phẩm thể hiện nỗi đau và sự bất mãn trước thời cuộc rối ren dưới bộ máy cai trị nửa thực dân nửa phong kiến. “Ông phỗng đá” là một bài thơ tiêu biểu, vừa sắc sảo trào phúng, vừa đau xót cho nhân cách con người trong xã hội suy đồi lúc bấy giờ.
1. Hoàn cảnh và hình tượng trung tâm“Ông phỗng đá” vốn là pho tượng đặt trước cửa đình làng, tượng trưng cho sự trang nghiêm, trung trực; đồng thời cũng là nơi “chưng diện” uy nghiêm của làng xã thời phong kiến. Tuy nhiên, qua cái nhìn của Nguyễn Khuyến, pho tượng ấy trở thành nhân vật trữ tình đặc biệt: một “ông phỗng” bị người đời làm nhục, làm trò cười và trở thành chứng nhân bất lực của sự suy đồi đạo đức xã hội.
Chính hình tượng này giúp Nguyễn Khuyến mượn vật để nói người, để phơi bày những nghịch cảnh của thời đại.
2. Nỗi khổ của “ông phỗng” – lời tố cáo xã hội đương thờiBài thơ mở đầu bằng hình ảnh ông phỗng đáng thương:
“Trơ trọi lại còn mang tiếng cườiLàm ông phỗng đá cũng oan đời”
Hình tượng “trơ trọi”, “oan đời” cho thấy ông phỗng vốn là vật vô tri, nhưng lại gánh trên mình nỗi oan khuất của người đời. Ông bị biến thành trò cười, trở thành nơi trút bỏ sự hỗn tạp, tục tĩu của những kẻ vô học, vô lương tâm.
Qua đó, nhà thơ gián tiếp chê trách những kẻ hãnh tiến, quyền lực nhỏ nhen nhưng thích khoe mẽ, vô đạo đức. Tượng đá chịu sự sỉ nhục mà vẫn đứng im, cũng giống như bao người dân lương thiện bất lực trước thời cuộc đen tối.
3. Nghệ thuật trào phúng – tiếng cười mà đắng ngắtNguyễn Khuyến nổi tiếng với giọng thơ trào phúng kín đáo. Trong “Ông phỗng đá”, tiếng cười ấy mang ba tầng ý nghĩa:
– Cười kẻ ngu tối, hỗn láoNhững kẻ vô học đã biến nơi linh thiêng thành chỗ “gieo trò”, “khoả thân”, “xả rác” (những hình ảnh thường được diễn giải khi phân tích bài thơ). Chúng làm bẩn chỗ thiêng và làm nhục luôn cả biểu tượng văn hoá.
– Cười xã hội suy đồiNguyễn Khuyến phê phán thói đời đảo lộn: kẻ xấu lộng hành; kẻ ngay thẳng bị xem thường. Ông phỗng đá – biểu tượng của sự chính trực – bị chế giễu chính là hình ảnh ẩn dụ cho bậc quân tử bị chà đạp.
– Cười trong nỗi đau của chính nhà thơĐằng sau tiếng cười là nỗi xót xa: thời thế đổi thay, đạo lý bị chà đạp, nhân cách bị méo mó. Nguyễn Khuyến, một bậc nho sĩ chân chính, bất lực trước cảnh đời trớ trêu nên chỉ có thể gửi vào thơ tiếng cười cay đắng.
4. Giá trị hiện thực và nhân đạo“Ông phỗng đá” vừa có giá trị hiện thực sâu sắc khi phơi bày xã hội suy đồi cuối thế kỉ XIX, vừa mang giá trị nhân đạo khi xót thương cho những phẩm chất chân chính bị chà đạp.
Hình tượng ông phỗng cũng là lời tự bạch của chính tác giả – người giữ gìn cốt cách, sống trong sạch nhưng không thể hòa mình với thời thế. Vì vậy, bài thơ không chỉ mang ý nghĩa phê phán mà còn là tiếng khóc thầm cho một thời đoạn đen tối của lịch sử.
5. Nghệ thuật đặc sắcGiọng điệu trào phúng sắc sảo, kín đáo, cười mà sâu cay.Nghệ thuật nhân hoá làm pho tượng như có linh hồn, có cảm xúc.Từ ngữ dân dã, hình ảnh gần gũi nhưng giàu sức tố cáo.Lối nói mỉa mai, giễu nhại – nét nổi bật của thơ trào phúng Nguyễn Khuyến.Kết luận“Ông phỗng đá” là bài thơ đặc sắc của Nguyễn Khuyến, thể hiện rõ phong cách trào phúng độc đáo của ông. Bằng việc mượn hình tượng pho tượng đá, nhà thơ đã phơi bày sự suy đồi của xã hội đương thời và bộc lộ tâm trạng ngậm ngùi của một người trí thức yêu nước nhưng bất lực trước thời cuộc. Tác phẩm vừa mang giá trị phê phán mạnh mẽ, vừa chan chứa nỗi đau nhân đạo, góp phần làm nên vẻ đẹp tư tưởng của thơ Nguyễn Khuyến.
Nguyễn Khuyến là nhà thơ lớn của văn học Việt Nam cuối thế kỉ XIX, nổi bật với hồn thơ trong sáng, sâu sắc và đặc biệt giàu chất trào phúng. Bên cạnh những vần thơ viết về thiên nhiên, làng quê, nhà thơ còn để lại nhiều tác phẩm thể hiện nỗi đau và sự bất mãn trước thời cuộc rối ren dưới bộ máy cai trị nửa thực dân nửa phong kiến. “Ông phỗng đá” là một bài thơ tiêu biểu, vừa sắc sảo trào phúng, vừa đau xót cho nhân cách con người trong xã hội suy đồi lúc bấy giờ.
1. Hoàn cảnh và hình tượng trung tâm“Ông phỗng đá” vốn là pho tượng đặt trước cửa đình làng, tượng trưng cho sự trang nghiêm, trung trực; đồng thời cũng là nơi “chưng diện” uy nghiêm của làng xã thời phong kiến. Tuy nhiên, qua cái nhìn của Nguyễn Khuyến, pho tượng ấy trở thành nhân vật trữ tình đặc biệt: một “ông phỗng” bị người đời làm nhục, làm trò cười và trở thành chứng nhân bất lực của sự suy đồi đạo đức xã hội.
Chính hình tượng này giúp Nguyễn Khuyến mượn vật để nói người, để phơi bày những nghịch cảnh của thời đại.
2. Nỗi khổ của “ông phỗng” – lời tố cáo xã hội đương thờiBài thơ mở đầu bằng hình ảnh ông phỗng đáng thương:
“Trơ trọi lại còn mang tiếng cườiLàm ông phỗng đá cũng oan đời”
Hình tượng “trơ trọi”, “oan đời” cho thấy ông phỗng vốn là vật vô tri, nhưng lại gánh trên mình nỗi oan khuất của người đời. Ông bị biến thành trò cười, trở thành nơi trút bỏ sự hỗn tạp, tục tĩu của những kẻ vô học, vô lương tâm.
Qua đó, nhà thơ gián tiếp chê trách những kẻ hãnh tiến, quyền lực nhỏ nhen nhưng thích khoe mẽ, vô đạo đức. Tượng đá chịu sự sỉ nhục mà vẫn đứng im, cũng giống như bao người dân lương thiện bất lực trước thời cuộc đen tối.
3. Nghệ thuật trào phúng – tiếng cười mà đắng ngắtNguyễn Khuyến nổi tiếng với giọng thơ trào phúng kín đáo. Trong “Ông phỗng đá”, tiếng cười ấy mang ba tầng ý nghĩa:
– Cười kẻ ngu tối, hỗn láoNhững kẻ vô học đã biến nơi linh thiêng thành chỗ “gieo trò”, “khoả thân”, “xả rác” (những hình ảnh thường được diễn giải khi phân tích bài thơ). Chúng làm bẩn chỗ thiêng và làm nhục luôn cả biểu tượng văn hoá.
– Cười xã hội suy đồiNguyễn Khuyến phê phán thói đời đảo lộn: kẻ xấu lộng hành; kẻ ngay thẳng bị xem thường. Ông phỗng đá – biểu tượng của sự chính trực – bị chế giễu chính là hình ảnh ẩn dụ cho bậc quân tử bị chà đạp.
– Cười trong nỗi đau của chính nhà thơĐằng sau tiếng cười là nỗi xót xa: thời thế đổi thay, đạo lý bị chà đạp, nhân cách bị méo mó. Nguyễn Khuyến, một bậc nho sĩ chân chính, bất lực trước cảnh đời trớ trêu nên chỉ có thể gửi vào thơ tiếng cười cay đắng.
4. Giá trị hiện thực và nhân đạo“Ông phỗng đá” vừa có giá trị hiện thực sâu sắc khi phơi bày xã hội suy đồi cuối thế kỉ XIX, vừa mang giá trị nhân đạo khi xót thương cho những phẩm chất chân chính bị chà đạp.
Hình tượng ông phỗng cũng là lời tự bạch của chính tác giả – người giữ gìn cốt cách, sống trong sạch nhưng không thể hòa mình với thời thế. Vì vậy, bài thơ không chỉ mang ý nghĩa phê phán mà còn là tiếng khóc thầm cho một thời đoạn đen tối của lịch sử.
5. Nghệ thuật đặc sắcGiọng điệu trào phúng sắc sảo, kín đáo, cười mà sâu cay.Nghệ thuật nhân hoá làm pho tượng như có linh hồn, có cảm xúc.Từ ngữ dân dã, hình ảnh gần gũi nhưng giàu sức tố cáo.Lối nói mỉa mai, giễu nhại – nét nổi bật của thơ trào phúng Nguyễn Khuyến.
Bạn tham khảo nhé!
Nhà thơ Nguyễn Khuyến tên thật là Nguyễn Văn Thắng. Ông xuất thân từ một gia đình nhà nho nghèo, hai bên nội ngoại đều có truyền thống khoa bảng. Nếu như Xuân Diệu được mệnh danh là “ông hoàng thơ tình” thì Nguyễn Khuyến lại là “nhà thơ của nhân dân, làng cảnh Việt Nam”. Với những bài thơ gắn liền với tình yêu quê hương, đất nước, tình cảm giữa người với người, phản ánh cuộc sống thuần khổ của người nông dân, châm biếm tầng lớp thống trị, đồng thời bộc lộ tấm lòng ưu ái với dân, với nước. Tình yêu của ông đối với đất nước còn thể hiện qua việc, khi quân Pháp chiếm đóng đất nước, tình thế hoàn toàn rơi vào tay giặc không tài nào cưỡng được ông cáo lệnh từ quan về quê ở ẩn, gói ghém tâm hồn đối với giang sơn vào trong những lời thơ nồng nàn thấm thía.
Trong số tác phẩm đặc sắc của Nguyễn Khuyến, không thể không kể đến bài thơ “Ông phỗng đá” – đỉnh cao chói sáng trong thơ trào phúng của ông. Bài thơ là lời tự trào của tác giả khi đứng trước hình ảnh ông phỗng đá trên hòn non bộ.
“Ông đứng làm chi đó hỡi ông?
Trơ trơ như đá, vững như đồng.
Đêm ngày gìn giữ cho ai đó,
Non nước đầy vơi có biết không?”
Bài thơ "Ông Phỗng Đá" của nhà thơ Nguyễn Khuyến là một tác phẩm thơ mang ý nghĩa sâu sắc về sự kiên định, cống hiến và tình yêu quê hương, ý thơ phảng phất mỉa mai niềm đắng cay của thời thế. Tác phẩm này được viết theo thể thơ thất ngôn, với sự xen kẽ giữa các phép nghệ thuật như miêu tả, từ láy,...; tạo nên một cấu trúc thơ độc đáo và thu hút người đọc.
“Ông đứng đó làm chi hỡi ông?
Trơ trơ như đá, vững như đồng”
Nguyễn Khuyến sử dụng hình ảnh một người đứng như một tảng đá qua câu hỏi tu từ “Ông đứng đó làm chi hỡi ông?”, một người đàn ông đang đứng trên khối đồng. Tác giả hỏi ông phỗng đá đứng đó làm gì, dường như là một câu hỏi vô vọng bởi vì chính bản thân ông phỗng đá cũng đâu biết mình đang làm gì và cũng chả biết sẽ trả lười như thế nào. Thán từ “ hỡi” kết hợp với đại từ “ông” làm cho câu thơ mang giá trị biểu cảm cao, bộc lộ cảm xúc dâng trào. Làm cho câu hỏi được nhắn mạnh hơn, nhằm ý muốn có được câu trả lời. Sử dụng hình ảnh “Ông đứng” diễn tả sự bền vững, kiên định của con người trong cuộc sống. Ông như một biểu tượng của sự ổn định và không thay đổi.
Câu thơ tiếp theo càng làm rõ thêm bức chân dung về ông phỗng đá, Từ láy “trơ trơ”, kết hợp với hình ảnh so sánh “ như đá”, “vững như đồng” càng làm rõ nét thêm hình ảnh của ông phỗng đá cắng rắn và kiên định. Những dòng thơ trào phúng mang giọng điệu phê phán của Nguyễn Khuyến không chỉ xuất hiện trong những câu thơ trên, mà nó như một nỗi ám ảnh, day dứt, khiến nhà thơ trăn trở mãi về những thói xấu ở cái xã hôi lúc bấy giờ, bọn quan lại không biết xót thương tới những cảnh lầm than của người dân trong cái xã hội cùng cực.
“Đêm ngày gìn giữ cho ai đó,
Non nước đầy vơi có biết không?”
Tiếp theo, câu thơ : "Đêm ngày gìn giữ cho ai đó?" Từ câu hỏi này, tác giả khơi dậy sự tò mò và muốn cậy hỏi “Ông” xem người đứng vững đó để làm gì, có phải đang bảo vệ và giữ gìn cái gì đó cho ai hay không. Ý hỏi ông phỗng đá đang ngày đêm gìn giữ điều gì, có phải đang níu kéo cái đạo lý cương thường một thời của Nho giáo, cái bản sắc dân tộc khi xưa đang mất dần vị thế độc tôn? Nhưng “ông phỗng đá” thực chất chỉ là một tản đá vô chi vô giác làm sao trả lời được câu hỏi của Nguyễn Khuyến. Câu hỏi này tạo ra một tầng ý nghĩa sâu xa về sự cống hiến và trách nhiệm của người đứng đầu. Cuối cùng, câu thơ cuối cùng đặt câu hỏi: "Non nước đầy vơi có biết không?" Câu hỏi này nhấn mạnh công lao, cống hiến và tình yêu quê hương mà người đứng vững đã dành cho non nước. Nhưng liệu có ai thực sự hiểu và trân trọng những điều đó không. Hình ảnh “non nước đầy vơi” gợi mở ra nhiều ý nghĩa. Non nước đầy vơi ấy không chỉ diễn tả cái hình ảnh giang sơn đất nước, núi non trùng trùng đầy vơi như nào, khung cảnh tráng lệ ra sao. Mà ý nghĩa sâu bên trong “non nước đầy vơi” ở đây chính là cái thực trạng xã hội khi đó Nguyễn Khuyến sống. Đó là cái xã hội phong kiến đầy biến động: Thực dân Pháp đang rêu rao xâm lược, triều đình thì bạc nhược suy thoái, quan lại thì bù nhìn, các phong trào đấu tranh yêu nước thì liên tục thất bại bà dập tắt. Với việc sử dụng liên tiếp hai câu hỏi tu từ không chỉ thể hiện thái độ mỉa mai, châm biếm của tác giả trước sự vô cảm, vô trách nhiệm của đám quan lại, triều đình phong kiến trước an nguy của đất nước, sự suy vọng của dân tộc.Ý nghĩa này đặt câu hỏi về sự đánh giá và trân trọng công lao và nỗ lực của người dân mà không được ai coi trọng.
Trong “Ông phỗng đá” nhà thơ đã đem ra trào phúng, châm biếm, hình ảnh triều đình, quan lại, bạc nhược thờ ơ trước những nỗi đau khốn khổ bần cùng của người dân. Để có được sự thành công khi sử dụng lối trào phúng trong bài thơ, chính Nguyễn Khuyến cũng đưa vào những trải nghiệm của bản thân ông là người trong cuộc, ông cũng là người làm quan trong triều, nhưng trơ trơ như ông phỗng đá không giúp ích gì được cho dân, cho nước. Bài thơ được ra đời trong hoàn cảnh xã hội thực dân nửa phong kiến với những biểu hiện lố lăng, kệch cỡm. Ở đó mọi giá trị đạo đức truyền thống đã bị đảo lộn, còn cái mới lại mang bộ mặt của kẻ xâm lược. Tuy chỉ là một bài thơ ngắn, thế nhưng tác phẩm không chỉ giúp ta hiểu rõ hơn về nghệ thuật thơ trào phúng, mà còn khiến ta cảm nhận rõ hơn thực trạng xã hội phong kiến với sự thờ ơ cảu bọn quan liệu trước vận mệnh của nhân dân. Chính vì thế, lớp bụi thời gian có thể phủ nhòa đi mọi thứ, nhưng bài thơ này cùng giá trị châm biếm, mỉa mai sâu cay thì vẫn còn mãi như minh chứng cho tấm lòng yêu nước, thương dân, chua xót cho tình cảnh “non nước” của nhà thơ Nguyễn Khuyến.
Tổng thể, bài thơ "Ông Phỗng Đá" của Nguyễn Khuyến là một tác phẩm thơ nhỏ nhưng chứa đựng những ý nghĩa sâu sắc về sự kiên định, cống hiến và tình yêu quê hương. Khắc họa lên trình trạng xã hội khi bọn thực dân xâm lược lộng hành. Tác giả thông qua việc sử dụng hình ảnh nhân hóa và câu hỏi tu từ, gợi mở sự tò mò và đánh giá về người đứng vững giữa cuộc đời và sự trân trọng công lao và nỗ lực của người khác. Bài thơ này là một lời nhắn nhủ để chúng ta đánh giá và trân trọng những người cống hiến và giữ gìn cho cộng đồng và quê hương.
Bài làm
Trong nền văn học trung đại Việt Nam, Nguyễn Khuyến không chỉ được biết đến là "nhà thơ của làng cảnh Việt Nam" với chùm thơ thu nức tiếng, mà còn là một cây bút trào phúng sắc sảo, thâm trầm. Thơ trào phúng của ông không chỉ để cười đời, cười người mà chua xót nhất là để cười mình. Bài thơ "Ông phỗng đá" là một tác phẩm tiêu biểu cho phong cách ấy. Ẩn sau hình ảnh ông phỗng đá vô tri là nỗi niềm thế sự ngổn ngang và bi kịch của một bậc trí thức bất lực trước thời cuộc.
Bài thơ được viết theo thể thất ngôn tứ tuyệt, ngắn gọn nhưng hàm súc. Ngay từ câu mở đầu, tác giả đã buông một câu hỏi tu từ đầy vẻ thân mật nhưng cũng đượm màu mỉa mai:
"Ông đứng làm chi đó hỡi ông?"
Câu hỏi "làm chi" vang lên như một sự chất vấn về mục đích tồn tại. "Ông phỗng" trong văn hóa dân gian thường là những tượng người bằng đá hoặc đất nung, đứng chầu ở các đền miếu, lăng tẩm với tư thế cung kính, bất động. Nguyễn Khuyến hỏi "ông" nhưng thực chất là đang tự hỏi về một kiếp người, một tầng lớp trong xã hội. Đến câu thứ hai, hình tượng ông phỗng hiện lên rõ nét hơn qua bút pháp miêu tả:
"Trơ trơ như đá, vững như đồng."
Từ láy "trơ trơ" được đặt ở đầu câu tạo ấn tượng mạnh mẽ. "Trơ" vừa là trơ gan cùng tuế nguyệt, dãi dầu mưa nắng, nhưng cũng gợi lên sự trơ lì, vô cảm, không biết xấu hổ. Biện pháp so sánh "như đá", "như đồng" nhấn mạnh sự cứng cỏi, bền vững về mặt hình thức. Ông phỗng đứng đó, vững chãi, không gì lay chuyển được. Thế nhưng, trong bối cảnh đất nước loạn lạc, sự "vững như đồng" ấy liệu có phải là bản lĩnh hay chỉ là sự vô dụng, vô tri của những kẻ "mũ ni che tai"?
Hai câu thơ sau đẩy tứ thơ đi xa hơn, từ hình dáng bên ngoài đi vào chức năng và nhận thức bên trong:
"Đêm ngày gìn giữ cho ai đó? Non nước đầy vơi có biết không?"
Câu hỏi thứ hai "gìn giữ cho ai đó?" vang lên đầy chua chát. Nhiệm vụ của ông phỗng là canh giữ đền miếu, nhưng ở đây, Nguyễn Khuyến lại đặt ra vấn đề về sự phương hướng. "Ai" ở đây là ai? Là vua, là chúa, hay là những giá trị mục ruỗng của chế độ phong kiến đang suy tàn? Sự tận tụy "đêm ngày" của ông phỗng trở nên vô nghĩa nếu mục đích phục vụ không còn chính nghĩa.
Câu kết bài thơ là một đòn tâm lý nặng nề, xoáy sâu vào tâm can người đọc và chính tác giả: "Non nước đầy vơi có biết không?". "Non nước đầy vơi" là hình ảnh ẩn dụ cho vận mệnh đất nước đang trong cơn bĩ cực, khi thực dân Pháp xâm lược, chủ quyền dân tộc bị đe dọa, lòng người ly tán. Câu hỏi "có biết không" như một lời trách móc nhẹ nhàng mà đau đớn. Ông phỗng đá kia dĩ nhiên là không biết, vì ông là đá. Nhưng những "ông phỗng thịt" – những quan lại, những kẻ sĩ đương thời – đứng đó, mắt thấy tai nghe mà lòng lại dửng dưng như đá thì thật đáng trách.
Tuy nhiên, đỉnh cao của bài thơ này không nằm ở việc phê phán người khác, mà nằm ở sự tự trào (cười mình). Nguyễn Khuyến là một đại quan của triều Nguyễn, đỗ đầu ba kỳ thi (Tam Nguyên Yên Đổ), nhưng trước cảnh nước mất nhà tan, ông chọn cách cáo quan về ở ẩn để giữ khí tiết. Tuy nhiên, trong sâu thẳm lương tâm của một nhà nho, ông vẫn day dứt vì mình không giúp gì được cho đời.
Ông ví mình như "ông phỗng đá": cũng có mắt, có tai, cũng mang tiếng là kẻ sĩ đứng trong trời đất, nhưng rốt cuộc lại bất lực, "trơ trơ" nhìn non nước đầy vơi mà không thể xoay chuyển tình thế. Tiếng cười trào phúng ở đây đã chuyển hóa thành giọt nước mắt lặn vào trong. Đó là nỗi đau của một nhân cách lớn, một người yêu nước nhưng mang nỗi bi kịch của thời đại.
"Ông phỗng đá" là một bài thơ đa nghĩa và sâu sắc. Bằng ngôn ngữ giản dị, giọng điệu vừa hóm hỉnh vừa chua xót, Nguyễn Khuyến đã mượn hình tượng ông phỗng đá để gửi gắm tâm sự u hoài về vận nước. Bài thơ là bức chân dung tinh thần của cụ Tam Nguyên Yên Đổ: bên ngoài thì cười cợt thế thái nhân tình, nhưng bên trong là một trái tim rỉ máu vì non sông.
