Ca Huế trên sông Hươnglà một bài tùy bút đặc sắc, giàu chất thơ của Hà Ánh Minh đã đăng trên báo Người Hà Nội. Bài tùy bút đã ngợi ca vẻ đẹp phong phú, đặc sắc, độc đáo của những điệu hò, bài lí, những bài dân ca Huế, những khúc nhạc, những tiếng đàn réo rắt du dương đầy sức quyến rũ, thể hiện một cách tuyệt đẹp tâm hồn con người Huế xưa và nay.
Hà Ánh Minh cho biết “xứ Huế nổi tiếng với các điệu hò” như: chèo cạn, bài thai, hò đưa linh, hò giã gạo, hò mái nhì, hò mái đẩy, ru em, giã điệp, giã vôi, bài chòi, bài tiệm, nàng vung... Bà con xứ Huế cất tiếng hò trong lao động sản xuất, hay trong mọi sinh hoạt đồng quê, “hò khi đánhcá trên sông ngòi, biền cả, hò lúc cày cấy, gặt hái, trồng cây, chăn tằm”... Hò xứ Huế, ý tình “trọn vẹn”, từ ngữ địa phương được dùng “nhuần nhuyễn”, ngôn ngữ diễn tả “thật tài ba-phong phú”. Giọng điệu cũng muôn màu muôn vẻ: hồ đưa kinh (tông tiễn linh hồn) thì “buồn bã”; chèo cạn, hò giã gạo, hò mái nhì, mái đẩy, bài chòi... thì “náo nức, nồng hậu tình người". Các điệu hò lơ, hò xay lúa, hò nện... “thể hiện lòng khát khao, nỗi mong chờ hoài vọng thiết tha của tâm hồn Huế”. Dân ca Huế còn nổi tiếng với các điệu lí rất tình tứ, dịu ngọt như: lí con sáo, lí hoài xuân, lí hoài nam...
Thú nghe ca Huế tao nhã, đầy sức quyến rũ. Ca Huế là sự kết hợp hài hòa giữa dòng ca nhạc dân gian đậm đà, đắm say và ca nhạc cung đình, nhã nhạc “trang trọng uy nghi". Ca Huế rất phong phú, thể hiện theo hai dòng lớn: điệu Bắc và điệu Nam với trên 60 tác phẩm thanh nhạc và khí nhạc.
Điệu Nam như nam ai, nam bình, quả phụ, nam xuân, tương tư khúc, hành vân... thì “buồn man mác, thương cảm, bi ai, vương vấn”.
Ca Huế rất phong phú, đa dạng, biến hóa về âm hưởng, thể điệu và lời ca. Âm hưởng các bản nhạc điệu Bắc pha phách điệu Nam thì “không vui, không buồn” như “tứ đại cảnh”. Thể hiện ca Huế có “sôi nổi, tươi vui, có buồn cảm, bâng khuâng, có tiếc thương ai oán”. Lời ca thì trăm màu trăm vẻ: “thong thả, trang trọng, trong sáng gợi lên tình người, tình đất nước, trai hiền, gái lịch”:
Ca Huế rất hấp dẫn đối với du khách vì không gian trình diễn là trên một con thuyền rộng to và dài, đầu rồng như muốn bay lên; sàn gỗ bào nhẵn, mui vòm trang trí lộng lẫy. Đêm xuống, màn sương dày lên. Trăng lên. Gió mơn man dìu dịu. Dòng sông Hương gợn sóng. Con thuyền bồng bềnh. Những đêm ca Huế tuyệt vời như vậy.
Dàn nhạc dân tộc trong đêm ca Huế có đàn tranh, đàn nguyệt, tì bà, nhi, đàn tam, đàn bầu, sáo, cặp sanh để gõ nhịp, có đủ mặt anh tài tham gia.
Các ca công rất trẻ, nam với áo dài the, quần thụng, khăn xếp; nữ rất xinh đẹp, mặc áo dài, khăn dóng, duyên dáng. Nghệ thuật biểu diễn vô cùng điêu luyện, đủ các ngón đàn trau chuốt như: ngón nhấn, mổ, vỗ, vả, ngón bấm, day, chớp, búng, ngón phi, ngón rãi..., nghe rất du dương, trầm bổng, réo rắt, lúc khoan lúc nhặt “làm nên tiết tấu xao động tận đáy hồn người”.
Hòa cùng tiếng đàn, nhịp phách là “sóng vỗ ru mạn thuyền”, là tiếng gà gáy bên làng Thọ Xương, tiếng chuông chùa Thiên Mụ gọi năm canh... Đêm đã khuya, chùa Thiên Mụ mờ ảo, ngọn tháp Phước Duyên dát vàng... Khung cảnh ấy thật huyền ảo, thơ mộng. Giữa không gian ấy lúc đêm đã về khuya, các ca nhi đẹp như những nàng tiên cất lên những điệu Nam “nghe buồn man mác, thương cảm, bi ai, vương vấn”.
Đúng như tác giả đã nói: “Thú nghe ca Huế tao nhã, đầy sức quyến rũ”. Gà gáy đã sang canh mà trong khoang thuyền “vẫn đầy ắp lời ca, tiếng nhạc”.
Hà Ánh Minh, một lữ khách thích giang hồ, lần đầu được thưởng thức một đêm ca Huế trên sông Hương không bao giờ có thể quên. Lúc bước xuống thuyền rồng “với hồn thơ lai láng, tình người nồng hậu”. Lúc nằm trên dòng Hương thơ mộng để nghe ca Huế “với tâm trạng chờ đợi rộn lòng”. Say đắm trong lời ca tiếng nhạc du dương, tác giả cảm thấy: “Không gian như lắng đọng. Thời gian như ngừng trôi”. Ca Huế, chính là nội tâm con gái Huế “thật phong phú và âm thầm, kín đáo và sâu thẳm”. Nhận xét ấy rất xác đáng, rất phong tình và tài hoa. Câu văn như rung động, cảm xúc dồn nén lại, lắng đọng và bâng khuâng.
Trong chúng ta, ai đã được tham dự, được thưởng thức một đêm ca Huế trên sông Hương? Và những ai trong chúng ta đã có ít nhiều hiểu biết về dân ca Huế và tâm hồn Huế?
Huế đẹp và thơ. Cảnh sắc thiên nhiên đẹp. Nhất là sông Hương - bài thơ trữ tình của cô' đô Huế. Những câu hò, những bài ca Huế với tiếng đàn tranh, đàn tam huyền diệu... mãi mãi in sâu vào tâm hồn người gần xa..
Qua bài tùy bút Ca Huế trên sông Hương, Hà Ánh Minh dành những lời đẹp nhất, hay nhất ngợi ca một thú chơitao nhã của con người núi Ngự sông Hương đã bao đời nay. Hò Huế, ca Huế và những tiếng đàn réo rắt du dương trong những đêm trăng ca Huế trên sông Hương là một nét đẹp của miền văn hóa Huế rất đáng trân trọng và tự hào.
Hà Ánh Minh với cảm xúc “hồn thơ lai láng" của một lữ khách đã giới thiệu cho ta biết các điệu hò, bài ca Huế, hình ảnh các nhạc công và các ca nhi tài hoa, điệu nghệ, cách trình diễn những đêm ca Huế trên sông Hương. Câu văn của Hà Ánh Minh rất giàu chất thơ khi viết về thiên nhiên, gió, trăng, sóng, con thuyền, chùa Thiên Mụ, tháp Phước Duyên... cảnh và tình, không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật và tâm trạng nghệ thuật đồng hiện. Câu hát, lời ca và tiếng đàn du dương hòa quyện, được nói đến với bao cảm xúc dạt dào.
Trải dài theo dải đất hình chữ s thân yêu, đến nơi nào ta cũng bắt gặp những nét đẹp riêng, làm ngơ ngẩn lòng người. Đồng Đăng với Nàng Tô Thị và phố Kì Lừa làm chàng trai quên cả lời "em" dặn. Xứ Kinh Bắc với những làn điệu quan họ mượt mà tha thiết. Hà Nội ba sáu phố phường xưa với hương cốm vòng dịu dàng lan toả mỗi độ thu về. Sài Gòn với nắng gió và những bông điệp vàng. Nghệ Tĩnh thân thương với câu hò ví dặm, Nam Bộ với những bài cải lương phóng khoáng như hồn người, về với Huế trầm mặc ta có dịp tha thẩn giữa đền đài lăng tẩm của cố đô, ngắm những tà áo dài thướt tha và bóng dáng mềm mại khiến lòng ta "tím" nỗi nhớ thương và nghe những làn điệu dân ca xứ Huế do chính người Huế biểu diễn như một thứ "bùa mê" kéo người ta về với Huế bất cứ khi nào có thể. Bút kí Ca Huế trên sông Hương của tác giả Hà Ánh Minh cho ta cảm nhận rõ hơn những giá trị cao quý và vẻ đẹp của ca Huế.
Đọc bài viết của Hà Ánh Minh cho ta cảm giác như đang trôi theo dòng cảm xúc của tác giả, trôi theo những làn điệu du dương, thả hồn cùng các ca công để hiểu tận cùng vẻ đẹp của ca Huế, và tắm hồn mình trong ca Huế, trong ánh trăng trên dòng Hương Giang thơ mộng.
Giúp người đọc có những hiểu biết về ca Huế, tác giả đã giới thiệu với người đọc các điệu hò xứ Huế bằng cách khẳng định: "Xứ Huế nổi tiếng với các điệu hò". Để làm sáng tỏ điều mình vừa giới thiệu, tác giả dẫn ra một loạt các điệu hò trong cuộc sống của con người xứ Huế: Hò khi đánh cá, hò lúc cấy cày, gặt hái, hò giã gạo, ru con… cả khi con người về nơi an nghỉ cuối cùng người ta cũng gửi theo điệu hò đưa linh hồn da diết. Những điệu hò ấy được gọi chung là hò Huế. Có giai điệu náo nức nồng hậu tình người, cũng có những giai điệu buồn thương khắc khoải, có giai điệu gần với dân ca Nghệ Tĩnh. Nhưng tất cả những điệu hò ấy đều gặp nhau ở một điểm “thể hiện lòng khao khát, nỗi hoài vọng, chờ mong tha thiết của tấm hồn Huế" và “gửi gắm một ý tình trọn vẹn”.
Bên cạnh các điệu hò, tác giả còn giới thiệu với chúng ta các điệu lí: Lí con sáo, lí hoài xuân, lí hoài nam.Và nếu các điệu hò mang âm điệu mênh mang, gợi nhớ da diết trong lòng người và lan xa trên dòng Hương Giang khói sương bảng lảng về chiều thì các điệu lí mang âm điệu vui nhộn, thể hiện tình yêu và sự hòa mình của người Huế với thiên nhiên và cuộc sống xung quanh. Bởi thế ta cảm nhận được nét phong phú, đa dạng của ca Huế và thấp thỏm chờ dịp đưọc thưởng thức.
Không dừng lại ở việc giới thiệu các làn điệu dân ca và hò xứ Huế, tác giả còn mời gọi ta cùng đến thuyền rồng trên sông Hương lúc thành phố lên đèn, cả không gian mờ đi trong một màu trắng đục, để thưởng thức ca Huế theo đúng cách mà thuở xưa vua chúa thường tận hưởng. Chiếc thuyền rồng đẹp, được trang trí lộng lẫy và sang trọng. Không gian trong thuyền không rộng nhưng cũng vừa cho một sân khấu ca Huế với đủ cả nhạc công, ca công. Điều đặc biệt nhất trong cái sân khấu ấy là người biểu diễn và người nghe không có khoảng cách về không gian, cận kề nhau, thân mật, gần gũi. Bởi thế hồn người, lòng người như cùng hòa vào nhau và hòa vào lời ca Huế “du dương, trầm bổng”, “lúc khoan, lúc nhặt làm nên tiết tấu xao động tận đáy hồn người”. Trong khi thưởng thức ca Huế, tác giả cũng giúp ta kín đáo ngắm nhìn các ca công trẻ, ăn mặc theo đúng nghi lễ. Nam áo the quần thụng, khăn xếp. Nữ áo dài, khăn đóng, trẻ trung, duyên dáng. Nhạc cụ trong khoang thuyền gồm đàn tranh, đàn nguyệt, tì bà, đàn bầu, sáo, cặp sanh, các ngón đàn của nhạc công: ngón nhấn, ngón bấm, ngón chớp… và khi trăng lên, gió dìu dịu mơn man con thuyền bồng bềnh trên dòng sông thấm đẫm ánh trăng ấy hồn ta, lòng ta sẽ thổn thức mà đợi chờ, mà khát khao được nghe ca Huế, mà chẳng thể nào thờ ơ, dửng dưng trước ca Huế được nữa.
Hấp dẫn và phong phú, nhiều điệu dân ca làm ngơ ngẩn lòng người ấy được tác giả giới thiệu là “hình thành từ dòng ca nhạc dân gian và ca nhạc cung đình, nhã nhạc, trang trọng, uy nghi nên có thần thái của ca nhạc thính phòng, thể hiện theo hai dòng lớn điệu Bắc và điệu Nam, với trên sáu mươi tác phẩm thanh nhạc và khí nhạc”. Bởi vậy, ca Huế là sự giao hòa không còn giới hạn giữa chất dân gian mộc mạc và chất bác học chau truốt tới độ hoàn mĩ. Và cũng bởi thế, thưởng thức ca Huế trong khung cảnh mộng mơ trên dòng Hương Giang trăng sáng ngời là một thú vui “tao nhã, đầy sức quyến rũ. Cuối cùng, tác giả dẫn ta đi đến lúc “tiếng gà gáy bên làng Thọ Xương, tiếng chuông chùa Thiên Mụ” gọi năm canh. Lúc mà ngọn tháp Phước Duyên và chùa Thiên Mụ dát ánh trăng vàng cũng là lúc “điệu Nam buồn man mác, thương cảm, bi ai, vấn vương” được các ca nhi cất lên gợi tình người, tình đất và gợi trong lòng người cái cảm giác da diết nhớ lúc đã xa để kết thúc đêm ca Huế. Rồi tất cả tình yêu với xứ Huế đến trở về điểm hội tụ cuối cùng, vẻ đẹp của con người xứ Huế được biểu hiện trọn vẹn trong người con gái Huế, thâm trầm, kín đáo mà sâu thẳm đã làm không ít du khách lòng ngẩn ngơ, và cả các thi sĩ trên những trang văn của họ bóng áo tím cứ đi về thấp thoáng.
Bài kí đã khép lại, đêm ca Huế đã tàn mà lòng người chưa thôi vấn vương. Cảm ơn tác giả Hà Ánh Minh đã đưa ta về Huế và dòng Hương Giang để được thưởng thức ca Huế, để được nghe lòng mình rạo rực tình yêu quê hương đất nước và để tự hào hơn về Huế, về đất nước thân yêu và những di sản vô giá mà cha ông trao lại.
