Ca dao dân ca là những làn điệu dân gian trữ tình sâu lắng gây rung động lòng người, có thể nói đó là những làn điệu gợi nhớ, gợi thương tha thiết. Có một bài ca dao nhớ về quê hương mỗi khi đọc nó làm cho những người đi xa cảm thấy quê hương sao mà gần gũi thân thương tha thiết đến thế. Ai cũng có một quê hương, quê hương nơi ta cất tiếng khóc chào đời, nơi chôn rau cắt rốn, nơi ta lớn lên. Mỗi lúc đi xa. Hình ảnh quê hương, cây đa, giếng nước, mái nhà, bờ tre, góc ruộng luôn luôn là nổi nhớ trong ta da diết.
Đất nước ta là xứ sở của cỏ cây hoa lá bốn mùa tươi tốt là đất nước nông nghiệp của nền văn minh lúa nước. Con người Việt Nam luôn vốn có truyền thống yêu quê hương, đất nước, yêu lao động và rất lạc quan. Đọc mấy vần ca dao sau ta thấy xốn xang, rung động trong lòng như muốn được chia sẽ nỗi nhớ quê hương của người đi xa.
“ Anh đi anh nhớ quê nhà
Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương
Nhớ ai dãi nắng dầm sương
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao”
(Ca dao)
Bốn câu thơ lục bát thật nhẹ nhàng đi vào lòng người bằng một cảm xúc làng quê gần gũi thân thương gợi lên những xúc cảm sâu lắng trong lòng người đi xa. Mở đầu bằng một lời thổ lộ như tâm sự giải bày mà tha thiết biết bao
Hình ảnh cây đa, mái đình
“Anh đi anh nhớ quê nhà”
Anh đi xa quê hương để học tập, để làm việc hay vì một sự nghiệp một nhiệm vụ chung của dân tộc của đất nước. Ai xa quê mà không nhớ quê hương, nhưng nỗi nhớ đầu tiên đến với anh là nỗi nhớ quê nhà, bởi quê nhà nơi anh đã sinh ra và lớn lên, gắn bó bao kỷ niệm êm đẹp của một thời thơ ấu. Nỗi nhớ nhà, nhớ quê luôn cháy bỏng trong lòng người đi xa. Những kỷ niệm đẹp của quê hương cú ùa vào trong ký ức của anh làm cho nỗi nhớ trong anh càng da diết chân thành.
“Anh đi anh nhớ quê nhà”
Nhớ quê hương, quê nhà là nỗi nhớ chung, nhưng quê nhà có cái gì sâu sắc gắn bó mà anh phải thốt lên đầy cảm xúc vậy? thì ra thật đơn giản nhưng lại gần gũi và gắn bó với anh. Đó là những bát canh rau muống, những quả cà dầm tương. Đây là những món ăn hết sức dân giã, mộc mạc đã nuôi anh lớn khôn, những món ăn đạm bạc này đã là kỷ niệm gắn bó suốt cuộc đời thơ ấu và kể cả tuổi thanh xuân của anh. Khi xa quê trên mọi nẽo đường của đất nước canh rau muống ở miền quê nào cũng có nhưng làm sao ngon so sánh được với hương vị rau muống của quê nhà. Cà dầm tương ở đâu cũng có nhưng làm sao ngon, giòn ngọt đậm đà hương vị như cà ở quê . Bữa cơm ăn của những buổi trưa hè có chan canh rau muống với cà dầm tương thì thật tuyệt và trở thành nỗi nhớ khó quên trong lòng người khi xa quê. Quê hương nơi đó có cha có mẹ, có những người thân yêu nhất của anh một nắng hai sương, lam lũ cần cù, đổ những giọt mồ hôi nhọc nhằn để làm ra hạt lúa, củ khoai, bát canh rau muống, quả cà dầm tương. Tình yêu quê hương và hương vị quê hương ấy đã hoá vào máu thịt vào hơi thở của anh. Phải chăng vì vậy, trong anh nỗi nhớ cứ dồn lên, những tình cảm gần gũi và tha thiết:
Rau muống,cà dầm tương
“ Nhớ ai dãi nắng dầm sương”
Không có sản phẩm nào làm ra mà không có bàn tày của người lao động, đối với người nông dân dãi năng dầm sương là tinh thần lao động cần cù siêng năng khó nhọc để làm nên hạt lúa, củ khoai. Bàn tay dạn dày mưa nắng ấy đã trồng tỉa bón chăm mà đáng lẽ ra anh phải là người cùng chia sẽ nổi vất vã nhọc nhằn. Nhớ ai dãi nắng dầm sương còn là hiện thân của sự diễn tả một tâm hồn yêu lao động, hiểu lao động và trân trọng những giọt mồ hôi đổ xuống của những người lao động trong lòng người xa quê. Nhớ ai, Nhớ ai, câu thơ dồn dập trào dâng nhiều nổi nhớ. Điệp từ nghi vấn nhớ ai được lặp lại 2 lần như vừa đặt ra câu hỏi, như vùa tự trả lời, bộc bach một nỗi nhớ sâu xa. Liền mạch cảm xúc của lời thơ ta thấy hình ảnh cô thôn nữ, cô gái làng quê mềm mại dịu dàng, tươi trẻ đẹp hồn nhiên trong lao động hiện ra gợi nhớ, gợi thương sâu lắng vô cùng.
“ Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao”
Nhớ ở đây giống như nỗi nhớ trong bài thơ “Nhớ” của nhà thơ Hồng Nguyên đều là nổi nhớ của người xa quê. Ở “Nhớ” của Hồng Nguyên là nỗi nhớ mang bao tâm sự của người lính ra đi theo tiếng gọi thiêng liêng của Tổ quốc gian khổ trong chiến đấu dồn nén lên chân thành tha thiết. Người lính áo vãi chân không đi lùng giặc đánh đã gửi lại:
“Mái lều tranh
Luống cày đất đỏ
Tiếng mỏ đêm trường
Và người vợ trẻ
Mòn chân bên cối gạo canh khuya”
( Nhớ- Hồng Nguyên)
Hay “Gian nhà không mặc kệ gió lung lay”(Đồng chí- Chính Hữu)
Tuy nói “gửi lạị”, “mặc kệ”nhưng đó chính là nỗi nhớ trong suốt chặng đường chiến đấu họ đâu có nguôi quên. Trong gian khổ của hành quân và chiến đấu tác giã vẫn luôn luôn nhớ thương người vợ trẻ lam lũ, cần cù ở quê nhà chịu thương, chịu khó “mòn chân bên cối gạo canh khuya”
Trở lại câu ca dao “Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao” Nỗi nhớ như cuộn lên dào dạt sâu lắng, kín đáo ấy dồn nén lại trở thành lời nhắn nhủ, đằm thắm như lời ước hẹn tương lại của người đi xa đối với người con gái ở lại quê nhà. Tác giả không dùng từ “hôm qua” hay “ngày xưa” mà dùng từ “hôm nao” trong hai từ cuối của câu cuối, vì vậy đã gợi lên cảm xúc đẹp sâu lắng của kỷ niệm đã qua. Những nỗi nhớ cứ ào ạt xô tới nghe dồn dập vậy nhưng thiết tha thôi thúc làm sao. Nỗi nhớ nọ bao trùm lên nỗi nhớ kia hoá thân thành những cảm xúc dạt dào, những tâm sự chân thật thể hiện tình cảm gắn bó sâu nặng của người xa quê hương. Cái nỗi nhớ ấy có lẽ là lời động viên giúp người ở quê giữ vững niềm tin, giúp người đi xa có thêm sức mạnh để đạt đến mục đích cao cả
Trong dòng chảy của văn học hiện đại chúng ta cũng từng thưởng thức những tác phẩm văn học hay, những đoạn thơ hay và sâu sắc đề cập về nỗi nhớ như:
“ Ngày xuân mơ nở trắng rừng,
Nhớ người đan nón chuốt từng sợi giang
Ve kêu rừng phách đổ vàng
Nhớ cô em gái hái măng một mình.
Rừng thu trăng rọi hoà bình.
Nhớ ai tiếng hát ân tình thuỷ chung”
(Việt Bắc- Tố Hữu)
Nhưng đây là nỗi nhớ của tình quân dân, cái nỗi nhớ của tình yêu con người trong tình yêu Tổ quốc. Nỗi nhớ dào dạt, sâu nặng của người cán bộ kháng chiến cũ, của người về xuôi đối với Việt Bắc. Nỗi nhớ hiện lên trong từng không gian, thời gian của Việt Bắc. Còn bài ca dao với thể thơ lục bát, kết cấu một vế giản đơn, ngôn ngữ tâm tình, giản dị, mộc mạc nhưng giàu hình ảnh, nhạc điệu trong diễn đạt. Bài ca dao đã đi vào lòng người với những cảm xúc làng quê gần gũi, thân thương và lắng đọng những ân tình sâu đậm của người xa quê . Riêng điệp từ “nhớ”được lặp đi lặp lại 5 lần, điệp từ “nhớ ai” được lặp 2 lần như muốn nhấn mạnh khẳng định tình cảm yêu quê tha thiết, yêu đất nước, con người và thiên nhiên của con người Việt Nam
Cảm ơn các tác giã dân gian đã cho chúng ta thưởng thức được những âm hưỡng của bài ca dao tuy ngắn nhưng ngôn ngữ súc tích biểu đạt giàu tình cảm sâu sắc của con người đối với đất nước, quê hương và cuộc sống. Chúng ta đang sống trong thời đại mới, được tiếp nhận nhiều tác phẩm hay của văn học nghệ thuật đương đại. Song những câu cao dao, dân ca của quần chùng trong dòng văn học dân gian mang tâm hồn dân tộc ngợi ca những đức tính, bản lĩnh phẩm chất, truyền thống tốt đep của dân tộc vẫn luôn luôn là món ăn tinh thần không thể thiếu. Vì vậỵ, chúng ta hãy luôn phát huy những làn điệu dân ca, ca dao, nâng niu quý trọng những giá trị văn hoá mà ông cha ta đã sáng tạo chắt lọc từ cuộc sống.
“anh đi anh nhớ què nhà nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương nhớ ai dãi nắng dầm sương nhớ ai tát nước bên đường hôm nao”.
Bài ca dao mở đầu bằng anh, lấy anh làm chủ thể. Nhự vậy là có chủ định tập trũng tất cả ý tình vào đó: anh xa nhà và anh nhớ quê nhà.
Quê nhà không chĩ đơn giản là quê và nhà mà nó còn mang ý nghĩa rộng hơn. Trong mỗi chúng ta đều mang nặng tình quê ấy. Bởi vậy khi đi xa, nỗi nhớ ấy thiết tha, sâu nặng:
Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương.
Đây là nét cụ thể đầu tiên của nỗi nhớ quê nhà. Cà dầm tương ăn cùng canh rau muống nấu với ít tôm hay với cua đồng là món ăn nghèo, thanh đạm nhưng mặn mà, rất quen thuộc với người nông dân
Đồng bằng bắc bộ. Xa quê, nhớ mùi vị món ăn quê hương làm cho lòng người xao xuyến biết bao! Quê hương với muôn ngàn cái tưởng như tầm thường như vậy nhưng vẫn khiến người ta thương nhớ khôn nguôi.
Hai câu thơ trên gợi ra một nỗi nhớ quê nhà với hương vị mộc mạc, dân dã mà đằm thắm, khó phai. Hai câu thơ tiếp theo là nỗi nhớ con người gắn bó với quê hương ấy:
Nhớ ai dãi nắng dầm sương nhớ ai tát nước hèn đường hôm nao.
Cuộc sống của người nông dân hàng ngàn đời nay vẫn gắn liền với công việc dãi nắng dầm sương, vất vả cực nhọc trăm bề. Nắng sương thật thấm đượm những cuộc đời nghèo khổ của người thôn dã. Ông bà, cha mẹ ta tắm sương gội nắng để kiếm cho ta miếng cơm manh áo, để tạo cho ta thể xác tâm hồn. Quê hương ấy, con người ấy hỏi.Làm sao khi xa cách, ta không thương, không nhớ?!
“ai” trong câu ca dao thứ ba là đại từ phiếm chỉ. Có thể là kẻ này người nọ nhưng tất nhiên phải có quan hệ thân thiết với người đi xa. Còn “ai” trong câu thứ tư thì chỉ có một người: người yêu hoặc người thân yêu. Nhớ người yêu trong hoàn cảnh lao động quen thuộc: “tát nước bên đường” vào một buổi sớm, một buổi chiều nào đó. Tất cả kết thành nỗi nhớ mênh mông, sâu nặng nghĩa tình.
Bài ca dao này là bài ca về tình yêu quê hương, xứ sở. Yêu quê hương là tình cảm thiêng liêng của mỗi con người. “quê hương nếu ai không nhớ, sẽ không lớn nổi thành người” (đỗ trung quân). Theo em, mỗi người đều có một quê hương, nhưng trong thời đại mới, ý nghĩa của hai tiếng quê hương đã dược mở rộng hơn nhiều: trên khắp mọi miền đất nước. Dù sao, bài ca dao trên muôn đời vẫn là cung đàn dịu ngọt cho mọi tấm lòng thiết tha gắn bó với quê hương xứ sở.
Ca dao có nhiều bài nói về nỗi nhớ. Bài ca dao dưới đây là một trường hợp:
Anh đi anh nhớ quê nhà,
Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương.
Nhớ ai dãi nắng dầm sương,
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao
Về bài ca dao này, có người cho rằng nó là lời tỏ tình với cô thôn nữ của chàng trai làng sắp đi xa. Cách hiểu thứ hai: Chàng trai đã đi xa lâu ngày, anh nhớ quê, nhớ người con gái làng anh mà anh từng thầm yêu trộm nhớ. Quê nhà và cô gái đã trở thành kỉ niệm sâu sắc, kết đọng thành nỗi nhớ không thể nào quên.
Hai câu đầu nói lên nỗi nhớ quê:
Anh đi anh nhớ quê nhà,
Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương.
Anh đi trong văn cảnh, nghĩa là đã đi xa, đã lâu ngày. Anh đi làm thợ, đi lính thú, đi tha hương cầu thực... Nay ở nơi đất khách quê người, năm tháng đã trôi qua, anh mới có nỗi nhớ ấy: nhớ quê nhà, nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương. Ba chữ nhớ diễn tả nỗi nhớ triền miên, day dứt, khôn nguôi. Nhớ quê nhà là nhớ ông bà, mẹ cha, anh chị em; là nhớ mái rạ, hàng cau, mảnh vườn, chiếc áo, luỹ tre; là nhớ đồng lúa xanh, cánh cò
trắng, con diều biếc... nhớ bạn bè tuổi thơ. Bốn tiếng anh nhớ quê nhà thật hàm súc, gợi lên bao nỗi nhớ đầy vơi. Đúng là
Khi ta đi đất đã hoá tâm hồn
(Chế Lan Viên)
Câu thứ hai nói lên hai nỗi nhớ rất cụ thể. Anh đi xa, anh nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương. Đó là hương vị đậm đà của quê nhà thân yêu. Quê nghèo, chỉ có món ăn bình dị ấy. Anh mộc mạc, chất phác, anh rất yêu quê nhà, anh nhớ hương vị của canh rau muống, nhớ quả cà dầm tương. Đâu cứ phải cảnh giàu sang phú quý, có cơm gà cá gỡ... mới nhớ? Anh nhớ cái bình dị của quê hương, một bát canh, một quả cà với tất cả tâm hồn. Anh thuần hậu, chất phác và đáng yêu. Vả lại, bát canh rau muống, quả cà dầm tương là hương vị của cây nhà lá vườn, trong đó còn có tình thương của người mẹ hiền tần tảo sớm khuya. Sau này, nhiều nhà thơ đã có những vần thơ đẹp viết về hương quê như hương nhãn, hương cốm mới, canh cá tràu, canh mồng tơi... Hương quê, tình quê sâu đậm biết dường nào:
Canh cá trầu mẹ thường hay nấu khế
Khế trong vườn, thèm một tí rau thơm
Ừ, thể đó mà một đời xa cách mẹ
Ba mươi năm trở lại nhà, nước mắt xuống mâm cơm
(Canh cá trầu - Chế Lan Viên)
Hai câu 3, 4, nỗi nhớ của anh đã hướng sang một đối tượng mới. Từ nhớ cảnh, nhớ quê, nhớ hương vị quê nhà, anh nhớ đến người:
Nhớ ai dãi nắng dầm sương,
Nhớ ai tát nước bèn đường hôm nao.
Nhớ ai rồi lại nhớ ai dào dạt trào dâng trong lòng. Ai là đại từ nhân xưng phiếm chỉ. Nỗi nhớ ấy hướng về những người thầm thương ở quê nhà dãi nắng dầm sương, chân lấm tay bùn vất vả. Nhớ ai ở đây còn có thể nhớ cả những người không quen biết như nhà thơ Tế Hanh đã thổ lộ trong bài Nhớ con sông quê hương.
Điệp ngữ nhớ ai diễn tả nỗi nhớ nhiều man mác, bâng khuâng. Nỗi nhớ mà anh hướng tới cuối cùng là “Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao”. Ai trong câu thơ này là cô thôn nữ hay lam hay làm, duyên dáng mà anh đã thầm yêu trộm nhớ. Hôm nao là hôm nào, là đêm trăng. Cảnh lao động của em mà anh nhớ là tát nước. Nơi tát nước cũng là nơi hò hẹn, đó là bên đàng. Có thế đó là một kỉ niệm mà nghìn năm chưa dễ mấy ai quên. Kỉ niệm ấy đã hơn một lần được nói đến:
Hỡi cô tát nước bên đàng
Sao cô múc ánh trăng vàng đổ đi?
Bốn câu lục bát có âm điệu nhẹ nhàng, diễn tả một tình cảm đẹp: tình thương nhớ quê nhà. Giọng thơ cũng thật bồi hồi, bâng khuâng. Điệp từ nhớ và điệp ngữ nhớ ai chính là thủ pháp tạo nên giọng thơ ấy. Cái hay, cái đậm đà của bài ca dao là nhớ hương quê, nhớ cô thôn nữ từng hẹn ước đã làm cho nỗi nhớ quê nhà thêm thiết tha, sâu nặng.
