Quê hương-đó là tiếng gọi thân thương trong lòng mỗi con người. Mỗi khi đi làm ăn xa quê,lưu lạc nơi đất khách quê người,...Ta thường cất lên tiếng hát để bộc lộ nỗi thương nhớ,thể hiện tình cảm yeeumeesn,tự hào. Nói về nỗi nhớ quê hương,ta phải kể đến bài ca dao sấu sắc:
Anh đi anh nhớ quê nhà
Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương
Nhớ ai dãi nắng dầm mưa
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao.
Ta có thể nhận thấy nhân vật trữ tình trong bài ca dao trên là một chàng trai trẻ tuổi. Anh phải xa quê hương,xa gia đình. Anh xa quê có thể vì ra chiến trường,vì sinh cơ lập nghiệp,làm ăn nơi đất khách quê người. Nhưng dù ở đâu anh vẫn luôn hướng về quê hương-nơi anh sinh ra và trưởng thành.Anh nhớ nơi mình đã chôn nhau cắt rốn,nơi gắn bó với anh bao kỉ niệm tuổi thơ,anh nhớ mái nhà lợp rạ,nhớ hàng cau trước nhà,nhớ con đường làng quen thuộc,... Câu thơ vang lên với một cảm xúc bồi hồi,xao xuyến của nhân vật trong ngữ cảnh. Cùng với đó là niềm mong muốn,khát khao trở về quê hương của chàng trai.Phải chăng chàng trai đã từ giã quê nhà rất lâu rồi nên những cảm xúc mới da diết,đau đáu và sâu lắng như thế.
Nhớ về quê nhà,chàng trai trẻ lại nhớ tới những điều bình dị,gắn bó với tuổi thơ anh:
''Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương''
Chàng trai xa quê,được đi đó đi đây,được ăn nhiều thứ của ngon vật lạ nhưng dường những món ăn giản dị,đạm bạc của quê hương vẫn là niềm khát khao đối với anh. Anh nhớ không phải là đặc sản quê hương mà chỉ là bát canh rau muống,đĩa cà cùng chút tương thôi! Đó không phải là sơ hào hải vị mà là một món ăn dân dã,đậm chất làng quê. Rau muống, quả cà là những hương vị rất quen thuộc với anh. Có lẽ rau đó,thứ quả đó được lấy từ vườn nhà,do chính mẹ anh trồng nên giờ đây lòng anh lại nhớ tới những bữa cơm đầm ấm,đoàn viên bên gia đình. Có mẹ,có cha,người thân,mọi người vui vẻ cười nói với nhau.Còn ngay lúc này,chỉ một mình mình anh,mình anh nơi xa xôi không người thân,cô đơn,lẻ loi vô cùng.Điều đó như chiếm lấy tâm hồn anh bao nỗi nhớ thương.Thế nên dù những thứ nhỏ bé,đơn sơ thế nào cũng sẽ để lại một ấn tượng khó phai cho con người. Câu thơ vang lên như chứa đựng một tình yêu quê hương thắm thiết,nồng hậu của chàng trai trẻ.Đúng như nhà văn Ê-ren-bua đã từng nói:''lòng yêu nước bắt nguồn từ những thứ thân thuộc nhất.
Nếu hai câu thơ đầu là nỗi nhớ về quê nhà thì ở hai câu thơ sau lại là nỗi nhớ về người thân hay một cô gái mà chàng trai đã thầm yêu trộm nhớ từ lâu:
'' Nhớ ai dãi nắng dầm sương
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao''
Có thể từ''ai'' trong câu thứ ba là chỉ những người nông dân cần cù,suốt đời một nắng hai sương,vất vả cực nhọc trong cuộc sống lao động. Cụm từ''dãi nắng dầm sương'' như gợi đến một khung cảnh làng quê đang còn đói nghèo. Nhân dân thì lam lũ,phart tần tảo vì kế sinh nhai. Hay cũng có thể là người mẹ già mà ngày đêm anh vẫn nhớ thương.Anh nhớ đến quê hương,nhớ đến đất mẹ thì chắc hẳn hình ảnh mẹ già phải hiện lên trong đó. Chàng trai nhớ về mẹ với một tấm lòng biết ơn,kính trọng vô bờ bến. Nhớ lắm!nhớ biết bao người mẹ thân yêu đang ngày đêm mong mỏi con trở về.
Từ ''ai'' trong câu cuối có lẽ là chỉ người con gái mà hàng trai thầm yêu trộm nhớ từ lâu. Có thể người con gái đó cũng có tình cảm sâu nặng với anh lắm nên mới khiến anh phải nhớ về. Ta như đang thấy chàng trai tỏ tình với một cô gái. Với ý tứ vừa thăm dò,vừa kìm nén cảm xúc chất chứa trong lòng chàng trai. Điều đó khiến ta nhớ đến bài ca dao khác:
'' Hỡi cô tát nước bên đàng
Sao cô múc ánh trăng vàng đổ đi''
Với bốn câu ca dao cùng năm từ ''nhớ'' liên tiếp đã cho thấy chàng trai như vừa bày tỏ lòng mình,vừa thể hiện cảm xúc xao xuyến,bồi hồi. Cách sử dụng ngôn ngữ giản dị đã khiến bài ca dao như đi sâu vào trong lòng mỗi người đọc.Qua đó giúp ta thêm trân trọng và yêu quê hương đất nước hơn.
Ca dao có nhiều bài nói về nỗi nhớ. Bài ca dao dưới đây là một trường hợp:
Anh đi anh nhớ quê nhà,
Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương.
Nhớ ai dãi nắng dầm sương,
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao
Về bài ca dao này, có người cho rằng nó là lời tỏ tình với cô thôn nữ của chàng trai làng sắp đi xa. Cách hiểu thứ hai: Chàng trai đã đi xa lâu ngày, anh nhớ quê, nhớ người con gái làng anh mà anh từng thầm yêu trộm nhớ. Quê nhà và cô gái đã trở thành kỉ niệm sâu sắc, kết đọng thành nỗi nhớ không thể nào quên.
Hai câu đầu nói lên nỗi nhớ quê:
Anh đi anh nhớ quê nhà,
Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương.
Anh đi trong văn cảnh, nghĩa là đã đi xa, đã lâu ngày. Anh đi làm thợ, đi lính thú, đi tha hương cầu thực... Nay ở nơi đất khách quê người, năm tháng đã trôi qua, anh mới có nỗi nhớ ấy: nhớ quê nhà, nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương. Ba chữ nhớ diễn tả nỗi nhớ triền miên, day dứt, khôn nguôi. Nhớ quê nhà là nhớ ông bà, mẹ cha, anh chị em; là nhớ mái rạ, hàng cau, mảnh vườn, chiếc áo, luỹ tre; là nhớ đồng lúa xanh, cánh cò
trắng, con diều biếc... nhớ bạn bè tuổi thơ. Bốn tiếng anh nhớ quê nhà thật hàm súc, gợi lên bao nỗi nhớ đầy vơi. Đúng là
Khi ta đi đất đã hoá tâm hồn
(Chế Lan Viên)
Câu thứ hai nói lên hai nỗi nhớ rất cụ thể. Anh đi xa, anh nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương. Đó là hương vị đậm đà của quê nhà thân yêu. Quê nghèo, chỉ có món ăn bình dị ấy. Anh mộc mạc, chất phác, anh rất yêu quê nhà, anh nhớ hương vị của canh rau muống, nhớ quả cà dầm tương. Đâu cứ phải cảnh giàu sang phú quý, có cơm gà cá gỡ... mới nhớ? Anh nhớ cái bình dị của quê hương, một bát canh, một quả càvới tất cả tâm hồn. Anh thuần hậu, chất phác và đáng yêu. Vả lại, bát canh rau muống, quả cà dầm tương là hương vị của cây nhà lá vườn, trong đó còn có tình thương của người mẹ hiền tần tảo sớm khuya. Sau này, nhiều nhà thơ đã có những vần thơ đẹp viết về hương quê như hương nhãn, hương cốm mới, canh cá tràu, canh mồng tơi... Hương quê, tình quê sâu đậm biết dường nào:
Canh cá trầu mẹ thường hay nấu khế
Khế trong vườn, thèm một tí rau thơm
Ừ, thể đó mà một đời xa cách mẹ
Ba mươi năm trở lại nhà, nước mắt xuống mâm cơrn
(Canh cá trầu - Chế Lan Viên)
Hai câu 3, 4, nỗi nhớ của anh đã hướng sang một đối tượng mới. Từ nhớ cảnh, nhớ quê, nhớ hương vị quê nhà, anh nhớ đến người:
Nhớ ai dãi nắng dầm sương,
Nhớ ai tát nước bèn đường hôm nao.
Nhớ ai rồi lại nhớ ai dào dạt trào dâng trong lòng. Ai là đại từ nhân xưng phiếm chỉ. Nỗi nhớ ấy hướng về những người thầm thương ở quê nhà dãi nắng dầm sương, chân lấm tay bùn vất vả. Nhớ ai ở đây còn có thể nhớ cả những người không quen biết như nhà thơ Tế Hanh đã thổ lộ trong bài Nhớ con sông quê hương.
Điệp ngữ nhớ ai diễn tả nỗi nhớ nhiều man mác, bâng khuâng. Nỗi nhớ mà anh hướng tới cuối cùng là “Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao”. Ai trong câu thơ này là cô thôn nữ hay lam hay làm, duyên dáng mà anh đã thầm yêu trộm nhớ. Hôm nao là hôm nào, là đêm trăng. Cảnh lao động của em mà anh nhớ là tát nước. Nơi tát nước cũng là nơi hò hẹn, đó là bên đàng. Có thế đó là một kỉ niệm mà nghìn năm chưa dễ mấy ai quên. Kỉ niệm ấy đã hơn một lần được nói đến:
Hỡi cô tát nước bên đàng
Sao cô múc ánh trăng vàng đổ đi?
Bốn câu lục bát có âm điệu nhẹ nhàng, diễn tả một tình cảm đẹp: tình thương nhớ quê nhà. Giọng thơ cũng thật bồi hồi, bâng khuâng. Điệp từ nhớ và điệp ngữ nhớ ai chính là thủ pháp tạo nên giọng thơ ấy. Cái hay, cái đậm đà của bài ca dao là nhớ hương quê, nhớ cô thôn nữ từng hẹn ước đã làm cho nỗi nhớ quê nhà thêm thiết tha, sâu nặng.
