Thể loại truyền thuyết có mối quan hệ chặt chẽ với thần thoại. Các chi tiết hoang đường, kì ảo vốn là đặc trưng của thần thoại cũng thường xuyên được sử dụng trong truyền thuyết làm chức năng "huyền ảo hoá" các nhân vật, sự kiện; thể hiện sự tôn sùng, ngưỡng mộ của nhân dân đối với các nhân vật đã đi vào truyền thuyết. Các chi tiết này có vai trò rất quan trọng đối với thể loại truyền thuyết. Điều này được thể hiện rất rõ trong truyền thuyết Con rồng cháu tiên.
Truyền thuyết Con rồng, cháu Tiên có nhiều chi tiết thể hiện tính chất kì lạ, lớn lao, đẹp đẽ về nguồn gốc và hình dạng của Lạc Long Quân và Âu Cơ. Trước hết, cả hai đều thuộc dòng dõi các thần. Lạc Long Quân là con trai Thần Long Nữ (thường ở dưới nước), Âu Cơ thuộc dòng họ Thần Nồng ở trên núi). Thứ hai, Lạc Long Quân có sức khẻ vô địch, có nhiều phép lạ, thường giúp dân diệt trừ yêu quái, dạy dân cách trồng trọt, chăn nuôi; Âu Cơ xinh đẹp tuyệt trần.
Việc kết duyên của Lạc Long Quân cùng Âu Cơ và chuyện Âu Cơ sinh nở có nhiều điều kì lạ: Một vị thần sống dưới nước kết duyên cùng một người thuộc dòng họ Thần Nông ở trên núi cao. Âu Cơ không sinh nở theo cách bình thường. Nàng sinh ra một cái bọc một trăm trứng, trăm trứng lại nở ra một trăm người con đẹp đẽ lạ thường. Đàn con không cần bú mớm mà tự lớn lên như thổi, mặt mũi khôi ngô, khoẻ mạnh như thần. Lạc Long Quân và Âu Cơ chia con ra làm hai: năm mươi người theo cha xuống biển, năm mươi người theo mẹ lên núi. Chia như vậy là để khi có việc gì thì giúp đỡ lẫn nhau.
Chi tiết tưởng tượng, kì ảo là những chi tiết không có thật. Đó là những chi tiết có tính chất hoang đường, kì lạ. Trong truyện truyền thuyết, nhân dân sáng tạo ra những chi tiết tưởng tượng, kì ảo nhằm dựng lên những câu chuyện thần kì, giải thích những sự kiện, sự việc chưa thể giải thích theo cách thông thường hoặc là để thần thánh hoá các nhân vật mà nhân dân ngưỡng mộ, tôn sùng.
Trong truyền Con Rồng, cháu Tiên, những chi tiết này có vai trò tô đậm tính chất kì lạ, đẹp đẽ của các nhân vật (Lạc Long Quân và Âu Cơ), đồng thời chứng tỏ người Viẹt có nguồn gốc khác thường, rất cao quý và đẹp đẽ. Qua việc thần kì hoá, linh thiêng hoá nguồn gốc dân tộc, nhân dân ta muốn nhắn nhủ người đời sau hãy luôn luôn tự hào, tôn kính tổ tiên mình. Các chi tiết tưởng tượng, kì ảo trong truyện vừa phản ánh một trình độ hiểu biết nhất định ở giai đoạn lịch sử sơ khai, vừa là kết quả của óc tưởng tượng phi thường của người Lạc Việt.
Truyện Con Rồng, cháu Tiên tuy có những yếu tố tưởng tượng, kì ảo nhưng về cơ bản đã giải thích, suy tôn nguồn gốc của đất nước ta. Đồng thời truyện cũng thể hiện niềm tự hào dân tộc, ý nguyện đoàn kết, thống nhất từ xa xưa của cộng đồng người Viêt: dù ở bất cứ đâu, đồng bằng hay miền núi, trong Nam hay ngoài Bắc, người Việt Nam đều là con cháu các vua Hùng, có chung dòng dõi Con Rồng, cháu Tiên, vì thế phải biết thương yêu, đùm bọc lẫn nhau.
Chi tiết hoang đường kì ảo hay các yếu tố thần kì trong truyện dân gian thường gắn với quan niệm, tín ngưỡng của người xưa về thế giới. Chẳng hạn, quan niệm về các thế giới (trần gian, thiên phủ, âm phủ, thuỷ phủ), về sự đan xen giữa thế giới thần và thế giới người, quan niệm “vạn vật hữu linh”(vạn vật đều có linh hồn); tín ngưỡng thờ vật tổ (mỗi dân tộc sinh ra từ một loại thảo mộc hay động vật nào đó)...
Trong truyện cổ tích Việt Nam, các nhân vật thần kì luôn chia làm hai phe rõ ràng: thiện và ác. Điều này hơi khác so với chuyện cổ tích nước ngoài. Truyện cổ tích Việt Nam gần thực tế hơn, ít li kì hơn, mang tinh thần thực tế vốn là nét nổi bật, thể hiện tính dân tộc Việt Nam. Trong khi đó các vật thần kì trong truyện nước ngoài có số lượng phong phú. Chúng không hẳn đứng về phe nào và thuộc về ai. Mâm thần dọn bữa ăn cho cả người tiều phu và tên chủ quán tham lam, roi thần, áo tàng hình, đèn thần sẽ phục vụ bất cứ ai nắm được bí mật hay câu thần chú điều khiển chúng.
Khi tham gia vào truyện cổ tích, lực lượng thần kì có nhiều tác dụng khác nhau. Nhờ có nó mà cốt truyện có thể được rút ngắn hay kéo dài ra theo mong muốn của người kể chuyện chứ không theo lôgíc thông thường. Có như vậy cô Tâm chết đi mới sống lại, hoá chim, hoá cây, hoá quả rồi lại trở thành người. Nhân dân không nỡ để cô gái yếu đuối phải chết một cách oan uổng nên yếu tố thần kì đã phát huy tác dụng kì ảo của nó để thực hiện ước mơ của nhân dân.
Yếu tô thần kì cũng làm cho chuyện cổ tích thêm li kì, hấp dẫn với mọi thế hệ người nghe. Nó có thế xuất hiện bất cứ lúc nào, hoạt động linh hoạt, chứa chất tất cả những điều hoang đường nhất mà con người có thể tưởng tượng ra. Nó làm cho truyện cổ tích lãng mạn, thơ mộng, trong sáng. Nó góp phần làm trong sáng thêm tầm hồn những thế hệ trẻ thơ.
Yếu tố thần kì cũng thể hiện một cách sinh động, cụ thể, mơ ước, nguyện vọng của nhân dân lao động. Những gì không thể thực hiện được ngoài đời, nhờ yếu tố kì ảo đều dễ dàng thực hiện được trong truyện cổ tích một cách nhanh chóng và hoàn hảo nhất.
Trong truyện cổ tích “Thạch Sanh” có rất nhiều chi tiết hoang đường, kì ảo. Tiêu biểu nhất là tiếng đàn thần và niêu cơm thần.
Chúng ta biết, âm nhạc thần kì là chi tiết phổ biến trong truyện cổ tích dân gian. Chẳng hạn như tiếng đàn - Thạch Sanh, tiếng hát - Trương Chi, tiếng sáo - Sọ Dừa... Tuỳ từng truyện, âm nhạc thần kì có những ý nghĩa khác nhau. Ở truyện Thạch Sanh, tiếng đàn thần có rất nhiều ý nghĩa.
Đó là tiếng đàn giải oan, giải thoát. Sau khi bị Lí Thông lừa gạt, cướp công, Thạch Sanh bị bắt giam vào ngục tối. Nhờ có tiếng đàn thần của Thạch Sanh mà công chúa khỏi câm, nhận ra người đã cứu mình và giải thoát cho Thạch Sanh. Nhờ đó mà Lí Thông cũng bị vạch mặt. Tiếng đàn thần bởi thế cũng là tiếng đàn của công lí. Tác giả dân gian đã sử dụng khéo léo chi tiết thần kì để thể hiện quan niệm và ước mơ về công lí của mình.
Đó còn là tiếng đàn làm tan rã quân của mười tám nước chư hầu. Với khả năng thần kì, tiếng đàn đại điện cho cái thiện và tinh thần yêu chuộng hoà bình của nhân dân. Nó là vũ khí đặc biệt để cảm hoá kẻ thù.
Chi tiết vật ban phát thức ăn vô tận có trong truyện cổ tích dân gian nhiều nước như cái khăn, cái túi trong truyện dân gian Nga, Pháp; cái giỏ - truyện Mông Cổ.... Ở mỗi dân tộc và mỗi truyện, vật ban phát thức ăn vô tận lại có ý nghĩa riêng, ở chuyện Thạch Sanh, niêu cơm thần kì có ba ý nghĩa chính.
Niêu cơm thần kì của Thạch Sanh có khả năng phi thường, cứ ăn hết lại đầy làm quân mười tám nước chư hầu lúc đầu coi thường, chế giễu nhưng sau đó phải ngạc nhiên khâm phục.
Niêu cơm thần kì với lời thách đố của Thạch Sanh và sự thua cuộc của quân mười tám nước chư hầu chứng tỏ thêm tính chất kì lạ của niêu cơm với sự tài giỏi của Thạch Sanh.
Niêu cơm thần kì còn tượng trưng cho tấm lòng nhân đạo, tư tưởng yêu hoà bình của nhân dân ta.
Như vậy, yếu tố thần kì có những đóng góp quan trọng vào việc thể hiện quan niệm của người dân lao động về công lí và mơ ước ở đời. Là một trong những truyện cổ tích tiêu biểu, với những chi tiết và yếu tố thần kì, truyện Thạch Sanh xứng đáng là một bông hoa rực rỡ sắc hương trong vườn hoa truyện cổ Việt Nam.
)
