Ca dao có nhiều bài nói về nỗi nhớ. Bài ca dao dưới đây là một trường hợp:
Anh đi anh nhớ quê nhà,
Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương.
Nhớ ai dãi nắng dầm sương,
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao
Về bài ca dao này, có người cho rằng nó là lời tỏ tình với cô thôn nữ của chàng trai làng sắp đi xa. Cách hiểu thứ hai: Chàng trai đã đi xa lâu ngày, anh nhớ quê, nhớ người con gái làng anh mà anh từng thầm yêu trộm nhớ. Quê nhà và cô gái đã trở thành kỉ niệm sâu sắc, kết đọng thành nỗi nhớ không thể nào quên.
Hai câu đầu nói lên nỗi nhớ quê:
Anh đi anh nhớ quê nhà,
Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương.
Anh đi trong văn cảnh, nghĩa là đã đi xa, đã lâu ngày. Anh đi làm thợ, đi lính thú, đi tha hương cầu thực... Nay ở nơi đất khách quê người, năm tháng đã trôi qua, anh mới có nỗi nhớ ấy: nhớ quê nhà, nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương. Ba chữ nhớ diễn tả nỗi nhớ triền miên, day dứt, khôn nguôi. Nhớ quê nhà là nhớ ông bà, mẹ cha, anh chị em; là nhớ mái rạ, hàng cau, mảnh vườn, chiếc áo, luỹ tre; là nhớ đồng lúa xanh, cánh cò
trắng, con diều biếc... nhớ bạn bè tuổi thơ. Bốn tiếng anh nhớ quê nhà thật hàm súc, gợi lên bao nỗi nhớ đầy vơi. Đúng là
Khi ta đi đất đã hoá tâm hồn
(Chế Lan Viên)
Câu thứ hai nói lên hai nỗi nhớ rất cụ thể. Anh đi xa, anh nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương. Đó là hương vị đậm đà của quê nhà thân yêu. Quê nghèo, chỉ có món ăn bình dị ấy. Anh mộc mạc, chất phác, anh rất yêu quê nhà, anh nhớ hương vị của canh rau muống, nhớ quả cà dầm tương. Đâu cứ phải cảnh giàu sang phú quý, có cơm gà cá gỡ... mới nhớ? Anh nhớ cái bình dị của quê hương, một bát canh, một quả càvới tất cả tâm hồn. Anh thuần hậu, chất phác và đáng yêu. Vả lại, bát canh rau muống, quả cà dầm tương là hương vị của cây nhà lá vườn, trong đó còn có tình thương của người mẹ hiền tần tảo sớm khuya. Sau này, nhiều nhà thơ đã có những vần thơ đẹp viết về hương quê như hương nhãn, hương cốm mới, canh cá tràu, canh mồng tơi... Hương quê, tình quê sâu đậm biết dường nào:
Canh cá trầu mẹ thường hay nấu khế
Khế trong vườn, thèm một tí rau thơm
Ừ, thể đó mà một đời xa cách mẹ
Ba mươi năm trở lại nhà, nước mắt xuống mâm cơrn
(Canh cá trầu - Chế Lan Viên)
Hai câu 3, 4, nỗi nhớ của anh đã hướng sang một đối tượng mới. Từ nhớ cảnh, nhớ quê, nhớ hương vị quê nhà, anh nhớ đến người:
Nhớ ai dãi nắng dầm sương,
Nhớ ai tát nước bèn đường hôm nao.
Nhớ ai rồi lại nhớ ai dào dạt trào dâng trong lòng. Ai là đại từ nhân xưng phiếm chỉ. Nỗi nhớ ấy hướng về những người thầm thương ở quê nhà dãi nắng dầm sương, chân lấm tay bùn vất vả. Nhớ ai ở đây còn có thể nhớ cả những người không quen biết như nhà thơ Tế Hanh đã thổ lộ trong bài Nhớ con sông quê hương.
Điệp ngữ nhớ ai diễn tả nỗi nhớ nhiều man mác, bâng khuâng. Nỗi nhớ mà anh hướng tới cuối cùng là “Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao”. Ai trong câu thơ này là cô thôn nữ hay lam hay làm, duyên dáng mà anh đã thầm yêu trộm nhớ. Hôm nao là hôm nào, là đêm trăng. Cảnh lao động của em mà anh nhớ là tát nước. Nơi tát nước cũng là nơi hò hẹn, đó là bên đàng. Có thế đó là một kỉ niệm mà nghìn năm chưa dễ mấy ai quên. Kỉ niệm ấy đã hơn một lần được nói đến:
Hỡi cô tát nước bên đàng
Sao cô múc ánh trăng vàng đổ đi?
Bốn câu lục bát có âm điệu nhẹ nhàng, diễn tả một tình cảm đẹp: tình thương nhớ quê nhà. Giọng thơ cũng thật bồi hồi, bâng khuâng. Điệp từ nhớ và điệp ngữ nhớ ai chính là thủ pháp tạo nên giọng thơ ấy. Cái hay, cái đậm đà của bài ca dao là nhớ hương quê, nhớ cô thôn nữ từng hẹn ước đã làm cho nỗi nhớ quê nhà thêm thiết tha, sâu nặng.
Bài Anh đi anh nhớ quê nhà vốn là sáng tác của Á Nam Trần Tuấn Khải, một nhà thơ đầu thế kỉ XX; sau này nó được dân gian hóa mà thành ca dao. Cả bài chi vẻn vẹn bốn câu, lời lẽ giản dị, dễ hiểu. Thế nhưng trong thực tế đã có ít nhất hai cách hiểu khác nhau và cả hai cách đều có lí. Cách hiểu thứ nhất nhấn mạnh vào nỗi nhớ quê nhà và coi chủ để chính của bài là tình cảm gắn bó sâu nặng với quê hương. Cách hiểu thứ hai nhấn mạnh vào nỗi nhớ người yêu và coi chủ đề chính của bài ca dao là tình yêu đôi lứa.
Về cách hiểu thứ nhất:
Người đi xa bày tò tình cảm của mình : dẫu sống nơi đất khách quê người nhưng lòng luôn hướng về quê nhà. Nhớ quê nhà là nhớ những gì đã trở thành quen thuộc trong kỉ niệm. Cuộc sống ở quê nhà dù nghèo khó nhưng ấm áp nghĩa tình. Quê hương càng trở nên đáng yêu, đáng nhớ gấp bội trong tâm tưởng người phải sống xa quê.
Trước hết, bài ca dao là tiếng hát tâm tình tha thiết đối với quê hương của người lao động:
Anh đi anh nhớ quê nhà,
Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương,
Nhớ ai dãi nắng dầm sương,
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao.
Bài ca dao mở đẩu bằng đại từ Anh, lấy Anh làm chủ thể. Tất cả ý tình tập trung vào đó: anh xa nhà và anh nhớ quê nhà.
Quê nhà không chỉ đơn giản là quê và nhà mà nó còn mang ý nghĩa rộng lớn hơn nhiều. Trong mỗi chúng ta đều mang nặng tình quê, bởi vậy khi đi xa, nỗi nhớ càng thiết tha, sâu nặng:
Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương.
Đây là nét cụ thể đầu tiên của nỗi nhớ quê nhà. Cà dầm tương ăn với canh rau muống nấu với ít tôm hay với cua đồng là món ăn thanh đạm của nhà nghèo, rất quen thuộc đối với người nông dân đồng bằng Bắc Bộ. Xa quê, khi nhớ tới mùi vị của những món ăn quê hương, lòng người xao xuyến biết bao và ước mong được trở về sum họp với gia đình lại càng da diết. Quê nhà với muôn ngàn cái tưởng như tầm thường: cây đa, bến nước, con đò, giậu mùng tơi xanh rờn, hoa cải vàng rung rinh trong gió xuân hây hẩy, tiếng sáo diều vi vu ngân nga lúc chiều hè, hương lúa chín nồng nàn khi mùa tới… khiến người ta thương nhớ khôn nguôi.
Hai câu thơ trên gợi ra một nỗi nhớ quê nhà mộc mạc, dân dã mà đằm thắm, khó phai. Hai câu thơ tiếp theo là nỗi nhớ con người gắn bó với quê hương ấy:
Nhớ ai dải nắng dầm sương,
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao.
Cuộc sống của nông dân ta hàng ngàn đời nay gắn liền với công việc dãi nắng dầm sương, vất vả cực nhọc trăm bể. Nắng sương thật sự thấm đượm những cuộc đời nghèo khổ nơi thôn dã. Ông bà, cha mẹ ta tắm sương gội nắng để kiếm cho ta miếng cơm manh áo, để tạo cho ta thể xác, tâm hồn. Quê hương ấy, con người ấy hỏi làm sao khi xa cách ta không thương, không nhớ?!
Đại từ phiếm chỉ ai trong câu thứ 3 có thể là kẻ này người nọ nhưng tất nhiên phải có quan hệ thân thiết với người đi xa. Còn ai trong câu thứ 4 thì rõ ràng là cô gái anh yêu. Chàng trai xa quê nhớ hình ảnh của người yêu trong cảnh lao động quen thuộc: tát nước bên đường vào một sớm, một chiều hay một đêm trăng thanh nào đó… Tất cả kỉ niệm về quê nhà sống dậy, kết thành một nỗi nhớ mênh mông, sâu nặng.
Về cách hiểu thứ hai:
Nếu ta coi đại từ phiếm chỉ ai trong hai câu cuối của bài ca dao là người bạn tình của chàng trai thì nỗi nhở quê nhà gắn liền với nỗi nhớ người yêu. Cả hai nỗi nhớ đều chân thực, thiết tha. Đó là nội dung mà bài ca dao muốn bày tỏ.
Và nếu coi bài thơ là lời tâm sự trước lúc đi xa của chàng trai với cô gái thì có một điểm đặc biệt đáng chú ý nữa là chàng trai chưa đi xa mà đã nhớ. Dường như cô gái cũng thiết tha muốn biết khi xa quê, chàng trai sẽ nhớ những gì và nhớ những ai? Bốn câu ca dao với năm từ nhớ liên tiếp khiến cho chàng trai vừa giãi bày được lòng mình, vừa đáp ứng nhu cầu của lòng bạn.
Anh đi anh nhớ quê nhà
Ở câu thứ nhất, nỗi nhớ còn chung chung chưa cụ thể, nhưng cô gái cũng đã yên tâm và chứa chan hi vọng vì chàng trai xưng Anh rất ngọt ngào, thân thiết. Vả lại khi đi xa, chắc chắn chàng trai sẽ rất nhớ quê nhà, vì ở đó có cô gái mà anh thầm yêu trộm nhớ.
Đến câu thứ hai: Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương thì chàng trai đã cụ thể hóa nỗi nhớ quê nhà một cách rất tự nhiên. Canh rau muống, cà dầm tương là những món ăn quen thuộc, mấy ai xa quê mà không thèm, không nhớ? Nhưng nhớ quê nhà không lẽ chỉ nhớ có thế thôi ư? Cô gái dõi theo chàng trai rồi hồi hộp lắng nghe và chờ đợi.
Sang câu thứ ba: Nhớ ai dãi nắng dầm sương, thì cô gái không thể không liên tưởng đến mình, nhưng chưa thể khẳng định chắc chắn, vì ở quê nhà có bao người dãi nắng dầm sương, chứ đâu phải riêng cô?
Cách nói của chàng trai như vậy là vừa kín, vừa hở. Chàng trai dường như vừa thăm dò phản ứng của đối tượng, vừa kìm nén những cảm xúc chất chứa trong lòng mình. Chi đến khi cảm thấy cô gái đã thuận tình, thuận ý, chàng trai mới dám thổ lộ một cách ý nhị và tình tứ:
Nhở ai tát nước bên đường hôm nao.
Chàng trai bày tỏ tình yêu với người bạn gái. Đôi trai gái đã để ý đến nhau từ lâu nhưng chưa một lần thổ lộ. Tình yêu của họ đang ở thuở ban đầu ngượng ngùng khó nói. Giờ đây khi sắp xa quê, chàng trai mới mạnh dạn gặp cô gái để giãi bày tâm sự. Cách diễn đạt nỗi nhớ từ xa tới gần, từ chung đến riêng: Anh đi anh nhớ quê nhà, Nhở canh rau muống nhớ cà dầm tương; từ phiếm chi đến xác định: Nhở ai dãi nắng dầm sương, Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao. Đến đây thì cả ý lẫn tình đều rõ. Ai kia chính là người thôn nữ siêng năng, thuần hậu, góp phần cùng bao người làm nên cuộc sống thanh bình của chốn quê nhà. Nếu anh xa quê, thì người mà anh nhớ nhất sẽ là em – bởi em là hóa thân của quê hương yêu dấu.
Tuy cuộc trò chuyện nhằm bày tỏ tình yêu nhưng chàng trai đã tránh không đụng chạm đến một từ yêu, thương nào mà tất cả những cảm xúc yêu thương đều dồn nén vào một từ Nhớ. Từ Nhớ được nhắc đi nhắc lại đến năm lần, mỗi lần một cung bậc, một nội dung khác nhau và càng về sau càng cụ thể hơn da diết hơn.
Trong ca dao, nhất là ca dao tỏ tình, việc mượn cái này để nói cái kia mượn nhớ nói yêu, mượn giận nói thương đã trở thành quen thuộc. Mỗi cách hiểu như đã trình bày và phân tích ở trên đều có chỗ hợp lí và cái hay riêng của nỏ.
Bài Anh đi anh nhớ quê nhả là bài ca về tình yêu quê hương, xứ sở. Yêu quê hương là tình cảm thiêng liêng của mỗi con người : Quê hương nếu ai không nhớ, Sẽ không lởn nổi thành người (Đỗ Trung Quân). Mỗi người chúng ta đều có một quê hương, nhưng trong thời đại mới, ý nghĩa của hai tiếng quê hương đã được mở rộng hơn nhiều: trên khắp mọi miền đất nước, ở đâu có cuộc sống nghĩa tình, ở đó là quê hương. Cho nên bài ca dao trên muôn đời vẫn là cung đàn dịu ngọt của mọi tấm lòng thiết tha gắn bó với quê hương, xứ sở.
Trước hết, bài ca dao là tiếng hát tâm tình tha thiết đối với quê hương của người lao động:
Anh đi anh nhớ quê nhà,
Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương,
Nhớ ai dãi nắng dầm sương,
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao.
Bài ca dao mở đẩu bằng đại từ Anh, lấy Anh làm chủ thể. Tất cả ý tình tập trung vào đó: anh xa nhà và anh nhớ quê nhà.
Quê nhà không chỉ đơn giản là quê và nhà mà nó còn mang ý nghĩa rộng lớn hơn nhiều. Trong mỗi chúng ta đều mang nặng tình quê, bởi vậy khi đi xa, nỗi nhớ càng thiết tha, sâu nặng:
Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương.
Đây là nét cụ thể đầu tiên của nỗi nhớ quê nhà. Cà dầm tương ăn với canh rau muống nấu với ít tôm hay với cua đồng là món ăn thanh đạm của nhà nghèo, rất quen thuộc đối với người nông dân đồng bằng Bắc Bộ. Xa quê, khi nhớ tới mùi vị của những món ăn quê hương, lòng người xao xuyến biết bao và ước mong được trở về sum họp với gia đình lại càng da diết. Quê nhà với muôn ngàn cái tưởng như tầm thường: cây đa, bến nước, con đò, giậu mùng tơi xanh rờn, hoa cải vàng rung rinh trong gió xuân hây hẩy, tiếng sáo diều vi vu ngân nga lúc chiều hè, hương lúa chín nồng nàn khi mùa tới… khiến người ta thương nhớ khôn nguôi.
Hai câu thơ trên gợi ra một nỗi nhớ quê nhà mộc mạc, dân dã mà đằm thắm, khó phai. Hai câu thơ tiếp theo là nỗi nhớ con người gắn bó với quê hương ấy:
Nhớ ai dải nắng dầm sương,
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao.
Cuộc sống của nông dân ta hàng ngàn đời nay gắn liền với công việc dãi nắng dầm sương, vất vả cực nhọc trăm bể. Nắng sương thật sự thấm đượm những cuộc đời nghèo khổ nơi thôn dã. Ông bà, cha mẹ ta tắm sương gội nắng để kiếm cho ta miếng cơm manh áo, để tạo cho ta thể xác, tâm hồn. Quê hương ấy, con người ấy hỏi làm sao khi xa cách ta không thương, không nhớ?!
Đại từ phiếm chỉ ai trong câu thứ 3 có thể là kẻ này người nọ nhưng tất nhiên phải có quan hệ thân thiết với người đi xa. Còn ai trong câu thứ 4 thì rõ ràng là cô gái anh yêu. Chàng trai xa quê nhớ hình ảnh của người yêu trong cảnh lao động quen thuộc: tát nước bên đường vào một sớm, một chiều hay một đêm trăng thanh nào đó… Tất cả kỉ niệm về quê nhà sống dậy, kết thành một nỗi nhớ mênh mông, sâu nặng.
Bài ca dao trên đã thể hiện nỗi nhớ sâu đậm của một người con xa quê. Trước hết, ta thấy đó là một nỗi nhớ khắc khoải
"Anh đi anh nhớ quê nhà".
Hai chữ "quê nhà" đã gợi lên sự thân thương, bình dị. Hơn nữa, quê nhà trong nỗi nhớ của người xa quê là một nỗ nhớ da diết. Khoảng cách xa xôi về thời gian và không gian càng làm nỗi nhờ thêm sâu đậm. Nhớ quê nhà, là anh nhớ những món ăn bình dị "canh rau muống", "cà dầm tương". Đây chẳng phải là những món ăn cao lương mĩ vị nhưng nó lại kết tinh từ hương vị đậm đà của quê hương. Cho nên dù là những món ăn dản dị mộc mạc nhưng nó cũng đã trở thành nỗi nhớ khôn nguôi cả người con xa quê. Nhớ quê hương là nhân vật chữ tình nhớ những người thân yêu:
"Nhớ ai dãi nắng dầm sương
Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao".
Ở đây, tác giả dân gian đã điệp từ "Nhớ" để nhấn mạnh nỗi nhớ âm thầm mà da diết. "Nhớ ai" là một từ phiếm chỉ chung cho những người thân yêu đang ngà đêm lao động vất vả, đó là nỗi nhớ về cuộc sống lao đọng vất vả mà đậm tình quê hương. Đặc biệt, "Nhớ ai tát nước" ở đây có thể là nỗi nhớ của một chàng trai dành cho cô gái, nhớ những đêm trăng thanh gió mát, họ cùng lao động, cùng say sưa trong một tình yêu dạt dào.
