Hoàng đế Quang Trung là nhân vật vĩ đại trong lịch sử dân tộc cuối thế kỷ XVIII, nhưng ông không thể biến những ước vọng cá nhân thành hiện thực; bởi lịch sử chỉ sản sinh một "Quang Trung đại đế", mà không thể tạo nên "thời đại Quang Trung" đúng nghĩa. Âu đó cũng là định mệnh lịch sử đã an bài.
Phong trào Tây Sơn mà đỉnh cao là triều đại Quang Trung đã lập nên những chiến công hiển hách trong lịch sử giữ nước của dân tộc, đập tan ý đồ xâm lược của vua Xiêm và nhà Mãn Thanh, bảo vệ vẹn toàn nền độc lập của đất nước cuối thế kỷ XVIII. Đặc biệt, phong trào Tây Sơn còn lật đổ được hai tập đoàn phong kiến cát cứ Trịnh - Nguyễn, lấp bằng "hận sông Gianh" đã chia cắt hai miền ngót hai thế kỷ, tạo nền tảng vững chắc cho công cuộc thống nhất đất nước của dân tộc cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XIX.
Những thành tựu tốt đẹp trong cả đối nội và đối ngoại, cộng với chính sách cải cách tiến bộ dưới triều Quang Trung, hứa hẹn sự phát triển thuận lợi cho nhà Tây Sơn cùng đất nước. Thế nhưng, cái chết đột ngột của vua Quang Trung năm 1792 đã đẩy nhà Tây Sơn vào sự suy yếu nghiêm trọng, để rồi chấm dứt luôn sự nghiệp của triều đại vào 10 năm sau đó.
Tây Sơn sụp đổ là một nỗi đau của lịch sử dân tộc, rất khó biện giải. Nhưng những điều xảy ra trong lịch sử vốn dĩ đều có căn nguyên; vì vậy, sự sụp đổ của nhà Tây Sơn cũng bắt nguồn từ những lý do của lịch sử, hay nói khác đi là những định mệnh lịch sử.
Những thử thách khó vượt từ phương Nam
Sau chiến thắng thuyết phục trước quân Xiêm ở trận Rạch Gầm - Xoài Mút (1-1875), Nguyễn Huệ đã ngăn chặn được sự hậu thuẫn của một thế lực bên ngoài cho chúa Nguyễn ở Nam bộ; từ đó quân Xiêm không còn ra mặt giúp Nguyễn Ánh.
Nhưng kể từ năm 1787, với sự ủng hộ của một số người Pháp thông qua giám mục Pigneau de Béhaine (tên Hán - Việt là Bá Đa Lộc), tập đoàn Nguyễn Ánh quay trở lại tấn công Gia Định. Thế và lực của Nguyễn Ánh ngày càng mạnh khiến Nguyễn Lữ e ngại, để Gia Định cho Phạm Văn Tham giữ và mang quân bản bộ rút chạy về Quy Nhơn, rồi lâm bệnh qua đời. Mặc dù Phạm Văn Tham nỗ lực chống trả quyết liệt, nhưng vì không được cứu viện, nên vào tháng 9-1788, Nguyễn Ánh chiếm lại được Gia Định.
Phạm Văn Tham rút chạy ra ngoài đơn độc chiến đấu, cố chờ viện binh; nhưng ngày càng vô vọng, vì lúc đó Nguyễn Nhạc chỉ lo phòng bị ở phía Bắc mà không đoái hoài đến việc cứu phía Nam. Thế cùng lực kiệt, tháng 2/1789 Phạm Văn Tham bị Nguyễn Ánh vây chặt, bịt đường ra biển về Quy Nhơn nên đã đầu hàng. Nam bộ lọt vào tay của Nguyễn Ánh từ đó.
Trên vùng đất Nam bộ, khác với nhà Tây Sơn chủ yếu quan tâm hoạt động quân sự và thu thuế, họ Nguyễn đã thi hành một số chính sách nhằm ổn định xã hội, phát triển kinh tế, như chiêu mộ dân lưu tán, cho miễn thuế và tạp dịch, ưu đãi và làm sổ riêng cho người Hoa... Chính sách của họ Nguyễn nhằm vào sự thu phục lòng người, phục hồi và phát triển nông nghiệp, biến Nam bộ trở thành vùng đất đứng chân vững vàng của họ Nguyễn.
Nhân lúc Nguyễn Huệ bận đối phó tình hình Bắc Hà, Nguyễn Lữ lại qua đời, Nguyễn Nhạc bất lực; Nguyễn Ánh từ Nam bộ đánh lấn ra Diên Khánh, Bình Thuận. Nguyễn Nhạc già yếu không cứu được, chỉ lo giữ các vùng còn lại ở Phú Yên, Qui Nhơn, Quảng Ngãi. Áp lực của họ Nguyễn từ Nam bộ ngày càng lớn dần, đẩy nhà Tây Sơn vào thế phải chống đỡ.
Sau chiến thắng quân Mãn Thanh và bước đầu ổn định tình hình Bắc Hà, để trừ họa phương Nam, vua Quang Trung chuẩn bị phối hợp với Nguyễn Nhạc ở Quy Nhơn đem quân vào Nam đánh Gia Định. Nhưng Quang Trung đột ngột qua đời vào 29 tháng 7 năm Nhâm Tý (1792), công cuộc chinh Nam của nhà Tây Sơn đành bỏ dở, do không còn ai đủ hùng tâm tiếp nối tâm huyết vì quốc gia đại sự của hoàng đế Quang Trung.
Việc làm chủ đất Nam bộ của Nguyễn Ánh ngay trước lúc vua Quang Trung qua đời cho thấy nhà Tây Sơn chưa có chính sách phù hợp với đất miền Nam, thế và lực của Tây Sơn ở đó cũng không đủ mạnh; đặc biệt, Nguyễn Lữ và một phần là Nguyễn Nhạc, không phải là đối thủ của họ Nguyễn. Trong khi đó, họ Nguyễn ít nhiều đã thu phục được lòng dân, đặc biệt là sự ủng hộ của một bộ phận các điền chủ lớn tại miền Nam. Điều đó càng có giá trị lớn cho họ Nguyễn, khi nội bộ nhà Tây Sơn giữa Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ thiếu tập trung đối phó, không có chính sách rõ ràng ở Nam bộ.
Vua Quang Trung ra đi đồng nghĩa đối thủ có khả năng tiêu diệt chúa Nguyễn không còn. Thế lực của Nguyễn Ánh lấn lướt hoàn toàn so với Nguyễn Nhạc ở Quy Nhơn, đồng thời trở thành áp lực đè nặng lên vai của vua Quang Toản bé bỏng và một triều đình không còn minh chủ ở Phú Xuân. Đất Nam bộ trở thành nơi cung cấp nguồn nhân tài và vật lực lớn lao cho họ Nguyễn, là nơi quyết định sự tồn vong của hậu duệ hoàng đế Quang Trung, đồng thời là đất quyết định cả hướng đi của lịch sử dân tộc.
