Khi nói đến cái lặng im và lặng lẽ của Sa Pa thì người ta sẽ nghĩ ngay đến việc nghỉ ngơi. Nhưng Nguyễn Thành Long lại cho ta biết về những con người đang âm thầm, lặng lẽ cống hiến hết sức mình cho đất nước, để rồi ông viết nên Lặng lẽ Sa Pa. Anh thanh niên trong truyện ngắn này là người tiêu biểu, đại diện cho lớp người lao động thầm lặng ấy.
Anh không xuất hiện từ đầu tác phẩm, không trực tiếp nhận xét về bản thân mình. Nguyễn Thành Long đã cho anh thanh niên – nhân vật chính của tác phẩm – tự bộc lộ vẻ đẹp của mình. Qua lời giới thiệu của bác lái xe: anh sống cô độc một mình trên đỉnh Yên Sơn cao hai ngàn sáu trăm mét, làm công tác khí tượng kiêm vật ụ địa cầu, sống giữa rừng xanh, mây trắng, bốn bề chỉ toàn là cỏ cây. Dường như người đọc không thể hình dung một cách cụ thể con người của anh. Nhưng khi anh xuất hiện, ông họa sĩ sau khi nghe lời giới thiệu thì bỗng như đứng sững sờ, xúc động khi thấy “người con trai bé nhỏ, nét mặt rạng ngời”. Anh thanh niên quả là một người đầy bản lĩnh, có như thế thì mới dám sống và làm việc ở một nơi thiếu bóng người như thế.
Cuộc trò chuyện ngắn ngủi giữa anh thanh niên, ông họa sĩ và cô kĩ sư nông nghiệp đã đưa người đọc đến gần hơn tâm hồn và tính cách của anh thanh niên. Hàng ngày, anh thanh niên làm việc với đủ loại máy đo mưa, máy nhập quang kí đo ánh sáng mặt trời, cái máy đo gió và cái máy đo chấn động của vỏ trái đất. Công việc của anh là đo gió, đo mưa, đo nắng và báo về “nhà” bằng máy bộ đàm. Công việc ấy cần phải chính xác và đúng giờ.
Anh còn bảo: “Huống chi việc của cháu gắn liền với việc của bao anh em, đồng chí dưới kia. Công việc của cháu gian khổ thế đấy, chứ cất nó đi cháu buồn đến chết mất”. Công việc tuy vất vả nhưng anh thanh niên đã vượt qua tất cả và hoàn thành tốt nhiệm vụ của mình. Cuộc sống của anh hòa vào cuộc sống của mọi người. Anh rất vui và tự hào khi mình đã góp phần phát hiện một đám mây khô giúp không quân ta bắn hạ máy bay của Mĩ. Những công việc tưởng chừng như đơn giản và thầm lặng ấy của anh đã góp phần rất lớn trong việc đự báo thời tiết để sản xuất. Nhờ hăng say trong công việc, anh không thấy cô đơn khi làm việc một mình ở vùng cao hẻo lánh và cảm thấy vui khi hoàn thành tốt công việc của mình.
Anh còn là một người hiếu khách: rót nước mời ông họa sĩ và cô kĩ sư, cắt hoa tặng cô gái và tặng một làn trứng cho bác lái xe, ông họa sĩ và cô gái trẻ. Những món quà ấy tuy không đáng là bao nhưng thấm đượm tình nghĩa, giàu lòng hiếu khách. Anh thanh niên không chỉ hoàn thành tốt nhiệm vụ của mình, quan tâm đến người khác, anh còn có một lối sống ngăn nắp, mẫu mực. Bác họa sĩ lấy làm ngạc nhiên khi bước vào nhà của anh. Trước khi đến đây, bác đã tưởng tượng ra một căn nhà chưa kịp quét, một tấm chăn chưa kịp gấp nhưng hiện ra trước mắt bác lại là một căn nhà ba gian sạch sẽ, tất cả mọi thứ được để ngăn nắp. Anh hái hoa tặng khách. Hoa anh trồng đang khoe sắc. Nào hoa đơn, thược dược, và các loại rau. Điều đó đã làm những vị khách mới này bất ngờ. Ngoài những công việc này anh còn nghiên cứu sách báo. Anh có thể dùng số tiền mua sách vở cho việc sắm sửa các vật dụng khác phục vụ cho cuộc sống của mình. Nhưng anh mừng quýnh lên với những cuốn sách anh nhờ bác lái xe mua hộ. Và anh không hề cảm thấy cô đơn vì đã có sách làm bầu bạn. Anh nói với cô kĩ sư trẻ: “Lúc nào tôi cũng có người trò chuyện. Nghĩa là có sách ấy mà”. Bởi vậy, anh không cảm thấy cô đơn khi sống một mình ở vùng cao hẻo lánh.
Anh khiêm tốn khi thấy ông họa sĩ vẽ mình, anh thấy mình chưa xứng đáng để được vẽ nên anh đã giới thiệu cho ông họa sĩ một số người khác thích hợp hơn mình. Đó là ông kĩ sư ở vườn rau Sa Pa, luôn tìm cách thụ phấn cho su hào để tạo ra sản phẩm đạt chất lượng cao. Không chỉ giới thiệu ông kĩ sư, anh còn cho ta biết về anh cán bộ nghiên cứu khoa học, nghiên cứu riêng bản đồ sét cho nước ta. Anh luôn nghĩ cho mọi người. Chính vì thế nên ông họa sĩ phải thốt lên: “Chao ôi, bắt gặp được một người như anh ta là một cơ hội hãn hữu cho sáng tác”.
Dù được nhìn qua suy nghĩ của ông họa sĩ, cô kĩ sư nhưng chúng ta cũng hình dung được những nét đẹp đáng quí ở anh thánh niên. Anh có một cuộc sống thật đáng sống và một tâm hồn phong phú. Anh luôn tạo ra cái đẹp ở quanh mình, dù đó là vùng cao xa xôi. Anh thanh niên là một hình tượng điển hình cho chúng ta học tập. Qua câu chuyện, Nguyễn Thành Long muốn nhắn nhủ chúng ta hãy biết sống vì mọi người và sống hữu ích cho cuộc đời. Hãy làm những thanh niên tình nguyện, những cán bộ tình nguyện công tác ở vùng cao, đem tài năng của mình để phục vụ đất nước. Đây là vẻ đẹp của người lao động và ý nghĩa của những công việc thầm lặng trong cuộc sống.
Góp mặt trong phong trào viết về cuộc sống mới của nhân dân sau chiến tranh, Nguyễn Thành Long đã nhanh chóng trình làng một truyện ngắn thật đặc sắc: Lặng lẽ Sa Pa – một tiếng nói lặng lẽ, êm dịu như chính tâm hồn tác giả. Nổi bậc và gây ấn tương nhất là hình ảnh người thanh niên, một cán bộ khí tượng thủy văn.
Trên chuyến xe khách từ Hà Nội lên Lào Cai, ông họa sĩ già, bác lái xe, cô kĩ sư trẻ tình cờ quen nhau. Bác lái xe đã giới thiệu cho ông họa sĩ và cô kĩ sư làm quen với anh thanh niên làm công tác khí tượng trên đỉnh Yên Sơn. Đó là một cuocj gặp gỡ thật ý nghĩa, để lại nhiều ấn tượng sâu sắc.
Trong cuộc gặp gỡ 30 phút, anh thanh niên tặng hoa cho cô gái, pha trà và trò chuyện với mọi người về cuộc sống và công việc của anh. Ông họa sĩ muốn được vẽ chân dung anh. Anh thanh niên từ chối và giới thiệu với ông những người khác mà anh cho là xứng đáng hơn anh, nhưng ông họa sĩ cũng kịp phác họa.
Những con người tình cờ gặp nhau bỗng trở nên thân thiết. Khi chia tay, ông họa sĩ hứa sẽ quay trở lại, cô kĩ sư thấy xúc động, yên tâm hơn về quyết định lên Lào Cai công tác, còn anh thanh niên tặng mọi người một làn trứng và những lời chúc tốt đẹp.
Truyện ngắn “Lặng lẽ Sa Pa” được xây dựng xoay quanh một tình huống truyện khá đơn giản mà tự nhiên nhưng cũng đủ sức làm tỏa sáng vẻ đẹp của nhân vật anh thanh niên. Qua “bức chân dung” của người thanh niên, qua sự cảm nhận của các nhân vật khác về anh và những người như anh, tác giả đã làm nổi bật được chủ đề của tác phẩm: Trong cái lặng lẽ, vắng vẻ trên núi cao Sa Pa, nơi mà nghe tên người ta chỉ nghĩ đến sự nghỉ ngơi, vẫn có bao nhiêu người đang ngày đêm làm việc miệt mài, say mê cho đất nước.
Đọc hết thiên truyện, người đọc sẽ cảm thấy dường như nhà văn đã quá vội vàng khắc họa hình ảnh người thanh niên ngay từ đầu qua lời kể của bác tài xế và cảm nhận của mọi người trên xe. Có lẽ, nhà văn quá phấn khởi và háo hức khi kể về nhân vật này.
Dù là hiện lên gián tiếp thế nhưng hình ảnh anh thanh niên được khắc họa rất rõ ràng. Đó là một người “cô độc nhất thế gian”, quanh năm làm công tác khí tượng thủy văn trên đỉnh núi cao. Cũng có thể hiểu, nhà văn đã tạo ra cái cớ để kích thích sự khám phá của các du khách và của người đọc. Sự đối lập giữa người và cảnh vật liên tục gây ra những đột phá lớn, sự chuyển đổi tình cảm từ bất ngờ này đến sự khâm phục khác chính là dụng ý của nhà văn. Từ đó, làm toát lên vẻ đẹp rạng ngời, hiếm có của nhân vật đặc biệt này.
Trước hết ở anh thanh niên, người đọc nhận thấy ở anh có một lòng yêu nghề, tinh thần trách nhiệm với công việc. Anh hiểu rằng, công việc mình làm tuy nhỏ bé nhưng liên quan đến công việc chung của đất nước, của mọi người.Dù làm việc một mình trên đỉnh núi cao, không có ai giám sát, thúc giục anh vẫn luôn tự giác, tận tụy với công việc, không hề than vãn hay tắc trách.
Suốt mấy năm ròng rã ghi và báo “ốp” đúng giờ. Phải ghi và báo về nhà trong mưa tuyết lạnh cóng, gió lớn và đêm tối lúc 1h sáng, anh vẫn không ngần ngại. Công việc anh làm lúc nào cũng hoàn thành tốt. Một công việc nhỏ nhưng đóng góp lớn vào chiến thắng lớn của không quân ta trên bầu trời Hàm Rồng.
Mấy năm một mình trên đỉnh cao im lặng, thế nhưng anh kể về nó một cách say sưa và đầy tự hào.Với anh, công việc là niềm vui, là lẽ sống, là nguồn sống bất tận, không bao giờ vơi cạn.
Thật đáng khâm phục và tự hào về những người con của đất nước đã không ngần ngại rời bỏ chốn phồn hoa đô thị để cống hiến sức mình dựng xây đất nước nơi địa đầu tổ quốc. Ở họ, tình yêu đất nước, tình yêu cuộc sống và niềm tin vào sức mạnh bản thân đã cho họ nghị lực phi thường chiến thắng cái ỷ lại, ích kỉ, của bản thân, vượt lên trên nghịch cảnh. Đó cũng là vẻ đẹp của con người Việt Nam trong thời đại mới, hăng say lao động, quyết tâm xây dựng đất nước giàu mạnh, thể hiện mạnh mẽ vai trò làm chủ cuộc sống, làm chủ đất nước.
Một vẻ đẹp khác ở anh thanh niên khiến người đọc không khỏi bất ngờ đó là dù chưa có gia đình, anh đã biết tạo ra một cuộc sống nền nếp, gọn gàng và rất đẹp, rất thơ mộng. Một căn nhà ba gian, sạch sẽ, với bàn ghế, sổ sách, biểu đồ, thống kê, máy bộ đàm… “độc tôn” trên đỉnh mây mù không khỏi khiến ta yêu mến và mơ ước. Nó được tô vẽ bởi một vườn hoa nhỏ, một chuồng gà và hàng rào bao quanh càng khiến cho khung cảnh vừa trở nên bình dị, gần gũi vừa rất thi vị, phong phú về vật chất và tinh thần.
Trên đỉnh gió nhưng cuộc sống của anh không hề cô đơn, buồn tẻ vì anh biết tạo ra những niềm vui đích thực và ý nghĩa. Anh đọc sách hàng ngày. Sách giúp anh ở gần hơn với con người, với cuộc sống, với đất nước. Anh coi sách như một người bạn để trò chuyện, để thanh lọc tâm hồn. Sách là nhịp cầu kết nối với thế giới nhộn nhịp bên ngoài. Bởi thế, khi được bác họa sĩ tặng quyển sách anh cảm kích vô cùng.
Sự trân trọng các giá trị sống bình dị của anh thanh niên làm cho du khách ghé thăm và cả người đọc không khỏi ngậm ngùi và thán phục. Đó vốn là cuộc sống hiển nhiên vốn có nhưng giờ nó là “đặc biệt” trên đỉnh cao Yên Sơn này. Nó mạnh mẽ khẳng định phẩm chất con người và có một sức mạnh chinh phục lớn. Điều đó khiến cho ông họa sĩ và cô kĩ sư nông nghiệp càng thêm tin tưởng vào chuyến đi và công việc sắp tới của mình.
Đối với ông họa sĩ như đã bắt gặp cái mà ông đang tìm kiếm bấy lâu và không nghi ngờ gì nữa. Cuộc gặp gỡ đã khơi lên trong tâm tư cô gái trẻ những tình cảm và suy nghĩ mới mẻ, cao đẹp về con người, về cuộc sống. Qua tâm tư của cô gái, ta nhận ra vẻ đẹp và sức ảnh hưởng của nhân vật anh thanh niên.
Cung cách ứng xử hồn nhiên của anh thanh niên làm toát lên sự chân thành, cởi mở và lòng hiếu khách thật đẹp. Dường như nỗi “thèm người” khiến anh nồng nhiệt với tất cả, thấy yêu thương và quấn quýt vô cùng. Anh vui sướng cuống cuồng khi có khách đến thăm nhà và không quên tặng củ tam thất cho vợ bác tài xế vừa mới ốm dậy. Anh ân cần chu đáo hái một bó hoa rực rỡ sắc màu tặng người con gái chưa hề quen biết: “Anh con trai, rất tự nhiên như với một người bạn đã quen thân, trao bó hoa đã cắt cho người con gái và cũng rất tự nhiên, cô đỡ lấy”. Rồi anh pha nước chè mời ông họa sĩ.
Hành động nào cũng mau chóng và thắm đượm nghĩa tình bởi anh biết nó rất ngắn ngủi vì ai cũng có việc cần phải làm, chuyến ghé thăm nơi ở của anh chỉ là một nảy sinh trong hành trình mà thôi. Khách lạ mà cứ ngỡ như đã quen biết nhau từ thuở nào. Tất cả không chỉ chứng tỏ tấm lòng hiếu khách của người thanh niên mà còn thể hiện sự cởi mở, chân thành, nhiệt tình đáng quí.
Nổi bậc ở anh thanh niên còn là đức tính khiêm tốn thật đáng trân trọng. Lúc nào anh cũng cho rằng sự đóng góp thầm lặng của mình thật nhỏ bé, thấy ngại trước lời ngợi ca của bác lái xe. Anh thấy vẫn chưa bằng người bố vì chưa được đi bộ đội, trực tiếp cầm sứng chiến đấu. Đối với anh, những người chiến sĩ trên chiến trường mới thực sự là anh hùng.
Công việc của anh làm không có gì hiểm nguy, thách thức, không có hi sinh, không có trận chiến nào. Anh vẫn thường khâm phục những người như anh, có cống hiến quân trọng và ý nghĩa hơn như ông kĩ sư ở vườn rau Sa Pa hay anh cán bộ nghiên cứu bản đồ sét. Công việc của họ hoặc là tạo ra cái mới ( ông kĩ sư) hoặc thường xuyên đối diện với nguy hiểm (anh cán bộ nghiên cứu bản đồ sét). Họ hiện lên với những nét tuyệt đẹp trong tâm hồn và cách sống.
Họ là những người say mê công việc, là những anh hùng của thời đại mới. Vì công việc làm giàu cho đất nước, họ không e ngại hi sinh tuổi thanh xuân, hạnh phúc và tình cảm gia đình đến sống và làm việc nơi xa xôi, hẻo lánh đầy những khó khăn, vất vả. Cuộc sống của họ lặng lẽ và nhân ái biết bao.
Đó cũng là một thành công của nhà văn đã khám phá ra nét đẹp con người trong thời đại mới. Đất nước hòa bình, ai mà chẳng muốn được về nhà sau bao hiểm nguy, gian khổ. Thế nhưng, vẫn còn biết bao nhiêu người đã tình nguyện tiếp tục cống hiến sức mình xây dựng quê hương đất nước, chiến đấu với kẻ thù khi miền Nam thân yêu vẫn còn đang trong khói lửa.
Hình ảnh anh thanh niên làm ta không khỏi giật và suy nghĩ về bổn phận, trách nhiệm của mình. Hòa bình đâu có nghĩa là nghỉ ngơi, là hưởng thụ mà còn còn phải tiếp tục làm việc, tiếp tục cống hiến để xây dựng cuộc sống tốt đẹp hơn, tiếp tục cùng nhân dân miền nam chiến đấu bảo vệ tổ quốc, bảo vệ thành quả của xương máu của dân tộc vừa mới giành lại được.
Với cách kể chuyện nhẹ nhàng mà hấp dẫn, nghệ thuật miêu tả cảnh đặc sắc, khắc họa tâm lí tinh tế, ngắn gọn phù hợp với tình huống truyện, Nguyễn Thành Long đem đến cho người đọc một thiên truyện đặc sắc, đủ sức gợi lên trong người đọc khao khát kiếm tìm cái đẹp ẩn sâu trong cuộc sống.
Chỉ bằng một số chi tiết và anh thanh niên chỉ xuất hiện trong khoảnh khắc của truyện, nhưng tác giả đã phác họa được chân dung nhân vật chính với những nét đẹp về tinh thần, tình cảm, cách sống và những suy nghĩ về cuộc sống, về ý nghĩa của công việc. Anh thanh niên là hình ảnh tiêu biểu cho những con người ở Sa Pa, là chân dung con người lao động mới trong công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước.
