Hồng đã bỏ cái khăn tang bằng vải màn ở trên đầu đi rồi. Không phải đoạn tang thầy nó mà vì nó mới mua được cái mũ trắng và quấn băng đen. Gần đến ngày giỗ đầu chồng cũ, tôi ở Thanh Hóa vẫn chưa về. Ngoài đó nghe đâu họ nói vs thằng bé tôi đi bán bóng đèn và những phiên chợ chính còn bán cả vàng hương nữa. Nói "nghe đâu" vì nó thấy người ta bắn tin rằng tôi và em nó tôi xoay ra sống bằng cách đó. Một hôm, cô tôi gọi nó đến bên, cười hỏi:
-Hồng! Mày có muốn vào Thanh Hóa chơi với mợ mày không?
Tưởng đến vẻ mặt rầu rầu và sự hiền từ của tôi, và nghĩ đến cảnh thiếu thốn một tình thương yêu ấp ủ từng phen làm tôi rớt nước mắt, nó toan trả lời có. Nhưng, nhận ra những ý nghĩ cay độc trong giọng nói và trên nét mặt khi cười rất kịch của cô nó kia, nó cúi đầu không đáp. Vì thằng bé biết rõ, nhắc đến mẹ , cô nó chỉ có ý gieo rắc vào đầu óc mình những hoài nghi để tôi khinh miệt và ruồng rẫy mẹ , một người đàn bà đã bị cái tội là góa chồng, nợ nần cùng túng quá, phải bỏ con cái đi tha hương cầu thực. Nhưng đời nào tình thương yêu và lòng kính mến mẹ của thằng bé lại bị những rắp tâm tanh bẩn xâm phạm đến.... Mặc dầu non một năm ròng tôi không gửi cho tôi lấy một lá thư, nhắn người thăm tôi lấy một lời và gửi cho tôi lấy một đồng quà. Nó cũng đã cười đáp lại cô :
-Không! Cháu không muốn vào. Cuối năm thế nào mợ cháu cũng về.
Cô nó hỏi luôn, giọng vẫn ngọt:
-Sao lại không vào? Mợ mày phát tài lắm, có như dạo trước đâu?
Rồi hai con mắt long lanh của cô chằm chặp đưa nhìn nó. Nó lại im lặng, cúi đầu xuống đất: lòng thằng nhỏ càng thắt lại, khóe mắt đã cay cay. Cô nó liền vỗ vai nó cười mà nói rằng:
-Mày dại quá cứ vào đi, tao chạy cho tiền tàu. Vào mà bắt mợ mày may vá sắm sửa cho và thăm em bé chứ.
Nước mắt thằng bé đã ròng ròng rớt xuống hai bên mép rồi chan hòa đầm đìa ở cằm và ở cổ. Hai tiếng "em bé" mà cô nó ngân dài ra thật ngọt, thật rõ, quả nhiên đã xoắn chặt lấy tâm can nó như ý bà cô nó muốn. Nhưng không phải vì thấy mẹ chưa đoạn tang thầy nó mà đã chửa đẻ với người khác mà thằng nhỏ có những cảm giác đau đớn ấy. Chỉ vì nó thương tôi và căm tức sao tôi lại vì sợ hãi những thành kiến tàn ác mà xa lìa anh em nó, để sinh nở một cách giấu giếm . Thằng bé cười dài trong tiếng khóc, hỏi cô nó:
-Sao cô biết mợ con có con? Cô tôi vẫn cứ tươi cười kể các chuyện cho tôi nghe. Có một bà họ nội xa vào trong ấy cân gạo về bán. Bà ta một hôm đi qua chợ thấy mẹ tôi ngồi cho con bú ở một bên rổ bóng đèn. Mẹ tôi ăn vận rách rưới, mặt mày xanh bủng, người gầy rạc đi, thấy thế bà ta thương tình toan gọi hỏi xem sao thì mẹ tôi vội quay đi, lấy nón che...
Cô nó chưa dứt câu, cổ họng nó đã nghẹn ứ khóc không ra tiếng. Giá những cổ tục đã đày đọa tôi là một vật như hòn đá hay cục thủy tinh, đầu mẩu gỗ, nó quyết vồ lấy ngay mà cắn, mà nhai, mà nghiến cho kỳ nát vụn mới thôi. Cô nó bỗng đổi giọng, lại vỗ vai nó, nhìn vào mặt nó, nghiêm nghị:
-Vậy mày hỏi cô Thông-tên người đàn bà họ nội xa kia-chỗ ở của mợ mày, rồi đánh giấy cho mợ mày, bảo dù sao cũng phải về. Trước sau cũng một lần xấu, chả nhẽ bán xới mãi được sao?
Tỏ sự ngậm ngùi thương xót thầy nó, bà cô chập chừng nói tiếp:
-Mấy lại rằm tháng tám là giỗ đầu cậu mày, mợ mày về dù sao cũng đỡ tủi cho cậu mày, và mày cũng phải có họ, có hàng, người ta hỏi đến chứ?
Nhưng đến ngày giỗ thầy nó, nó không viết thư gọi tôi cũng về. Tôi về một mình đem rất nhiều quà bánh cho thằng bé và cái Quế. Chiều hôm đó, tan buổi học ở trường ra, nó chợt thoáng thấy một bóng người ngồi trên xe kéo giống giống mẹ mình.Nó liền đuổi theo, gọi bối rối:
-Mợ ơi! Mợ ơi! Mợ ơi!...
Nếu người quay lại ấy là người khác thì thật là một trò cười tức bụng cho lũ bạn của nó, chúng nó khua guốc inh ỏi và nô đùa ầm ĩ trên hè. Và cái lầm đó không những làm thằng bé thẹn mà còn tủi cực nữa, khác gì cái ảo ảnh của một dòng nước trong suốt chảy dưới bóng râm đã hiện ra trước con mắt gần rạn nứt của người bộ hành ngã gục giữa sa mạc. Xe chạy chậm chậm...Tôi cầm nón vẫy thằng nhỏ, vài giây sau, nó đuổi kịp. Nó thở hồng hộc, trán đẫm mồ hôi, và, khi trèo lên xe, nó ríu cả chân lại. Tôi vừa kéo tay con, xoa đầu con hỏi, thì nó òa lên khóc rồi cứ thế nức nở. Tôi cũng sụt sùi theo:
-Con nín đi! Mợ đã về với các con rồi mà.
Tôi lấy vạt áo nâu thấm nước mắt cho tôi rồi xốc nách tôi lên xe. Đến bấy giờ thằng nhỏ mới kịp nhận ra mẹ nó không còm cõi xơ xác quá như cô nó nhắc lại lời người họ nội của kia. Gương mặt tôi vẫn tươi sáng với đôi mắt trong, và nước da mịn làm nổi bật màu hồng của hai gò má. Hay tại sự sung sướng bỗng được trông nhìn và ôm ấp cái hình hài máu mủ của mình mà tôi lại tươi đẹp như thuở còn sung túc? Thằng bé ngồi trên đệm xe, đùi áp đùi tôi, đầu ngả vào cánh tay tôi, nó thấy những cảm giác ấm áp đã bao lâu mất đi bỗng lại mơn man khắp da thịt. Nó cảm giác hơi quần áo tôi và những hơi thở ở khuôn miệng xinh xắn nhai trầu phả ra lúc đó thơm tho lạ thường. Phải bé lại và lăn vào lòng một người mẹ, áp mặt vào bầu sữa nóng của người miệng, để bàn tay người mẹ vuốt ve từ trên trán xuống cằm, và gãi rôm ở sống lưng cho, mới thấy người mẹ có một êm dịu vô cùng. Từ ngã tư đầu trường học về đến nhà, nó không còn nhớ tôi đã hỏi tôi và nó đã trả lời tôi những câu gì. Trong những phút rạo rực ấy, cái câu nói của cô nó lại nhắc lại:
-Mày dại quá! Vào Thanh Hóa đi, tao chạy cho tiền tàu. Vào bắt mợ mày may vá sắm sửa cho và bế em bé chứ.
Nhưng bên tai ù ù của nó, câu nói ấy bị chìm ngay đi,thằng bé không mảy may nghĩ ngợi gì nữa...
Thoáng thấy bóng một người trên xe rất giống mẹ, Hồng liền chạy, đuổi theo bối rối gọi: ”Mợ ơi! Mợ ơi! Mợ… ơi!”.
Những tiếng gọi ấy bật ra từ lòng khát khao được gặp mẹ của chú bé bấy lây nay bị dồn nén. Sự thổn thức của trái tim thơ trẻ bật thành tiếng gọi. Khi đuổi theo được chiếc xe đó, Hồng được lòng bàn tay dịu hiền của người mẹ xoa lên đầu. Hồng oà khóc. Trong tiếng khóc ấy có cả niềm hạnh phúc được gặp mẹ, cả nỗi tủi thân bởi lâu quá không được gặp mẹ, bởi bao niềm cay đắng bị lăng nhục tàn nhẫn cùng những uất ức dồn nén được giải toả.
Mải mê ngắm nhìn và suy nghĩ về mẹ, mải mê say sưa tận hưởng những cảm giác êm dịu khi được ngồi trong lòng mẹ để bàn tay người mẹ vuốt ve.
Trong giây phút này, Hồng như sống trong “tình mẫu tử” hạnh phúc ấy Hạnh phúc trong lòng mẹ không chỉ là hạnh phúc, là niềm khao khát của riêng Hồng mà là khao khát, là mong muốn của bất kỳ đứa trẻ nào.
Từ lúc lên xe đến khi về nhà, Hồng không còn nhớ gì nữa. Cả những lời mẹ hỏi, cả những câu trả lời của cậu và những câu nói của người cô bị chìm ngay đi – Hồng không nghĩ đến nó nữa…
Sự xúc động của bé Hồng khi gặp mẹ càng chứng tỏ tình thương mẹ của Hồng là sâu đậm, là nồng thắm, là nguyên vẹn. Bất chấp tất cả sự ngăn cách của rào cản lễ giáo phong kiến hà khắc đối với người phụ nữ nói chung và đối với mẹ Hồng nói riêng.
Tình mẫu tử trong đoạn trích thật đẹp đẽ, thiêng liêng, xúc động. Nguyên Hồng đã mở ra trước mắt chúng ta một thế giới tâm hồn phong phú. Thế giới ấy luôn làm chúng ta ngạc nhiên vì ánh sáng nhân đạo lấp lánh của tình người.
