Câu 1. Tóm tắt:
Trong một đêm khuya, để chuẩn bị cho chiến dịch ngày mai, Bác Hồ ở cùng lán với bộ đội trong rừng. Bên bếp lửa, Bác không ngủ vì thương đoàn dân công giờ này còn phải chịu rét mướt khổ sở ngoài rừng sâu mưa đêm rả rích. Bác không ngủ nên Bác đi lại săn sóc giấc ngủ cho những người bộ độ để sáng hôm sau hành quân đi vào các trận đánh với quân thù.
Câu 2: Hình tượng Bác Hồ trong bài được miêu tả qua con mắt và cảm nghĩ anh đội viên. Cách miêu tả đó sẽ nói lên được tình cảm tha thiết gắn bó và yêu thương của người cha và người con. Nó thể hiện được tấm lòng anh bộ đội với Bác và thể hiện được tâm hồn yêu thương mênh mông của Bác với con cháu mình trong kháng chiến.
Câu 3. Tình cảm của anh đội viên:
- Rất cảm phục, kính trọng và biểu hiện như tình yêu của người con với người cha.
- Anh lo, thương cho Bác vì biết Bác già rồi mà thức như vậy thì lấy sức đâu mà tham gia chiến dịch cho ngày mai.
+ Trạng thái tâm lí: bồn chồn, thổn thức, bề bộn, hốt hoảng, mơ màng như nằm trong giấc mộng.
+ Đối thoại với Bác: lễ độ và lo lắng.
Bác ơi, Bác chưa ngủ
Bác có lạnh lắm không?
Mời bác ngủ, Bác ơi!
Cứ mỗi lần thức, anh đội viên càng bộc lộ tình cam với Bác mạnh hơn, tha thiết hơn, tự hào hơn.
Nhà thơ không kể lần thứ hai thức dậy là để khoảng trống cho người đọc tự suy nghĩ có điều ấy. Có lẽ lần thứ nhất anh đội viên bày tỏ tình cảm bồng bột; lần thứ hai suy nghĩ sâu sắc về việc Bác không ngủ, lần thứ ba không kìm nén được tình cảm, anh bộc lộ cái hốt hoảng giật mình bằng cách nằng nặc mời Bác ngủ. Qua đây mà hình ảnh và tấm lòng của Bác được khắc họa thật sâu đậm.
Câu 4.
- Sau khi Bác khuyên anh đội viên an giấc và hé một chút tâm trạng “Bác ngủ không yên lòng” thì anh đội viên không ngủ được, cố gắng tìm hiểu vì sao Bác không ngủ. Anh hiểu sâu thêm tình thương của Bác dành cho bao nhiêu người đang gian khổ vì kháng chiến.
- Khổ thơ cuối là một đáp số, một phát hiện: tình thương của Bác không chỉ là những biểu hiện lẻ tẻ mà nó là bản chất trong nhân cách Hồ Chí Minh. Đúng như Chế Lan Viên nhận xét: “Bác vĩ đại chẳng làm ai kinh ngạc”.
- Khổ thơ cuối cùng là một đáp số, một phát hiện: tình thương của Bác không chỉ là những biểu hiện lẻ ter mà nó là bản chất trong nhân cách Hồ Chí Minh. Đúng như Chế Lan Viên nhận xét: “Bác vĩ đại chẳng làm ai kinh ngạc”.
Câu 5.
- Đây là thể thơ ngụ ngôn, mỗi dòng 5 tiếng, thường được gieo vần ở tiếng cuối cùng ở mỗi dòng thơ.
+ Trong một khổ 4 dòng thì vần ở dòng 2 và 3.
+ Trong hai khổ nối nhau thì vần ở dòng 4 khổ này với dòng 1 khổ kia.
- Đây là lối thơ của vè, hát giặm, rất thích hợp cho việc kể chuyện.
Câu 6.
- Một số từ láy:
Trầm ngâm, nhẹ nhàng, lồng lộng
Bồn chồn, phăng phắc, nằng nặc.
- Có thể tra từ điển để thấy hết ý nghĩa của những từ này.
II. Luyện tập
Câu 1.
- Cần lưu ý cách ngắt nhịp:
+ Chủ yếu là 3 / 2: Anh đội viên // thức dậy.
+ Có khi là 2 / 3: Đêm nay // Bác không ngủ.
Câu 2: tham khảo tại đây !!!
Giữa tháng 4/2000, tôi có việc nghỉ ở 37 Hùng Vương – Hà Nội, tình cờ ở phòng với nhà thơ Minh Huệ từ Nghệ An ra. Đi xe mệt, tối, nhà thơ Minh Huệ và tôi không muốn đi đâu. Tôi ngày còn học phổ thông đã thuộc lòng "Đêm nay Bác không ngủ", nhưng giờ mới "mục sở thị" tác giả bài thơ nổi tiếng ấy. Nên vừa cạn tuần trà đầu, tôi hỏi ngay nhà thơ :
- Ông viết bài thơ "Đêm nay Bác không ngủ" trong hoàn cảnh nào?
Như khơi đúng mạch, không cần nghĩ ngợi lâu, nhà thơ nói ngay :
- Đấy là vào một đêm cuối mùa đông năm 1950, tôi vừa từ chiến trường Bình – Trị – Thiên ra Thanh Hoá, làm cán bộ Tuyên huấn Khu ủy khu Bốn thì gặp anh Trác. Tôi và Trác trước cùng công tác với nhau, sau anh ấy được điều ra Việt Bắc, làm bảo vệ Trung ương. Biết anh Trác có đi Chiến dịch Biên giới, tôi hỏi : "Nghe nói Bác Hồ đi chiến dịch, cậu có được gặp Bác không?". Thế là Trác kể luôn những chuyện về Bác Hồ đi Chiến dịch Biên giới, mà anh ấy là một trong những người được đi bảo vệ Bác suốt chiến dịch. Trong những chuyện anh Trác kể, có một chuyện tôi nghe rất cảm động. Đó là vào một đêm chiến dịch, trên đường đi, Bác cùng anh em ghé vào dừng chân trong một cái lán có các chiến sĩ vệ quốc đang trú quân. Trời tối om. Bếp lửa tắt tự lúc nào. Bác nhóm lại lửa. Ngọn lửa cháy phừng phừng. Một anh vệ quốc quân tỉnh giấc, nhận ra Bác Hồ đang ngồi bên bếp lửa. Anh ta rón rén dậy, đi lại chỗ bếp lửa, lễ phép : "Bác ơi, Bác đi ngủ đi. Khuya lắm rồi!". Bác quay lại, giục anh vệ quốc : "Cháu cứ đi ngủ đi. Ngày mai còn đánh giặc". Câu chuyện nghe anh Trác kể, tôi viết lại gần như thật trong bài thơ : "Anh đội viên thức dậy/ Thấy trời khuya lắm rồi/ Mà sao Bác vẫn ngồi/ Lặng yên bên bếp lửa". Chỉ khác là khi viết, tôi để anh đội viên kia ba lần thức dậy : "Lần thứ ba thức dậy/ Anh hốt hoảng giật mình" để lột tả tình cảm yêu thương Bác Hồ của anh vệ quốc quân, gói vào một khổ thơ với hai điệp ngữ "mời Bác ngủ" : "Anh đội viên nằng nặc/ Mời Bác ngủ, Bác ơi/ Trời sắp sáng mất rồi/ Bác ơi, mời Bác ngủ".
 |
| Bác Hồ trong Chiến dịch Biên giới |
Tôi hỏi cắt ngang lời nhà thơ :
- Trước đây đọc bài thơ, tôi cứ ngỡ người viết đã có vinh dự được gần Bác Hồ, hoặc ít ra cũng nhiều lần được gặp Bác Hồ mới viết được như thế.
Nhà thơ Minh Huệ nói ngay, bằng một giọng chân thành và cảm động :
- Khi làm bài thơ ấy, tôi chưa được nhìn thấy Bác Hồ lần nào. Nhưng thực thì Bác Hồ đã ở trong tâm tưởng tôi rồi. Tôi tự hào được là người con của quê hương Bác Hồ. Trong tôi vẫn nung nấu viết một cái gì đó về Bác. Đến khi nghe anh Trác kể chuyện Bác Hồ đi Chiến dịch Biên giới thì lập tức trong tôi như bùng lên tình cảm mới và rất lớn lao về Bác Hồ. Sở dĩ trong bài thơ, tôi miêu tả cụ thể từng cử chỉ của Bác : "Rồi Bác đi dém chăn/ Từng người, từng người một/ Sợ cháu mình giật thột/ Bác nhón chân nhẹ nhàng" là vì tôi nghĩ tình cảm và sự chăm sóc của Bác Hồ đối với các chiến sĩ cũng giống như mẹ mình đối với mình hồi còn nhỏ. Cho nên khi viết, cảm hứng của tôi về Bác Hồ là cảm hứng về người mẹ đối với con cái, vừa ân tình, cẩn thận lại vừa cụ thể đến từng chi tiết nhỏ : "Từng người, từng người một/ Sợ cháu mình giật thột". Đó là cử chỉ của một người mẹ. Cho nên, bài thơ không có chữ người mẹ nào, nhưng lại đúng là viết về người mẹ. Tôi quên đi là mình viết về lãnh tụ, mà mải nghĩ về một người mẹ chan chứa tình cảm yêu thương, chăm sóc cháu con.
- Hẳn là khi đã có cảm xúc như thế thì ông viết cũng nhanh thôi, thưa nhà thơ?
Câu hỏi của tôi dường như có làm nhà thơ Minh Huệ phải lần dở lại thời gian, nên ông dừng lại giây lát, rồi mới tiếp tục câu chuyện :
- Không nhanh đâu. Tôi viết từ tháng 10/1950 đến qua Tết Nguyên đán, tất cả khoảng gần 5 tháng mới xong. Lúc đầu, tôi viết còn dài nữa. Rồi cứ sửa đi sửa lại. Cuối cùng chỉ để lại 16 khổ thơ như hiện nay. Nhưng làm xong chưa gửi đi đâu, vẫn để trong cặp tài liệu. Cho đến một hôm, có anh ở Chi hội Văn nghệ khu Bốn đến chơi. Trong khi trò chuyện, anh ấy hỏi tôi lâu nay có làm được bài thơ nào không. Tôi lấy đưa anh ấy xem bài thơ, rồi anh ấy mang đi in trong tập thơ "Tin vui", do Chi hội Văn nghệ khu Bốn ấn hành. Thế là bài thơ ra đời.
- Trước đó ông đã viết bài thơ nào về Bác Hồ chưa?
- Tôi có viết bài "Nắng Nghệ An chuyện trò với mây Việt Bắc" gửi gắm niềm mong ước của tôi, mà cũng là của người dân quê Bác mong được gặp Bác, đón Bác về thăm quê hương. Bài thơ viết theo lối hát ví – một loại dân ca rất gần gũi với người dân xứ Nghệ. Nhưng không thành công. Dù vậy, tôi coi đó là sự thể nghiệm của tôi trong việc sáng tác về Bác Hồ, về sự vận dụng dân ca vùng quê Nghệ – Tĩnh của tôi vào thơ. Đến "Đêm nay Bác không ngủ" là bài thứ hai, thì tôi hoá thân thành anh đội viên vệ quốc để được gặp người Mẹ – Bác Hồ. Còn cách viết, tôi vẫn theo lối hát ví, hát vè như ở bài thơ trước.
- Từ ấy đến nay, nhà thơ vẫn theo đuổi đề tài sáng tác về Bác Hồ?
- Tôi vẫn viết, và còn viết nữa về Bác Hồ kính yêu của chúng ta. Bác và Đảng luôn ở trong tôi, là nguồn cảm hứng vô tận của thơ tôi. Nên trong một bài thơ mới viết, tôi mong được góp một cái gì đó vào việc biến Di chúc của Bác Hồ thành hiện thực, thể hiện qua câu : "Đuốc Di chúc toả Thăng Long/ Thơ ơi, góp gió cánh rồng Vạn Xuân". Năm 1985, tôi đã ra tập thơ viết về Bác Hồ, mang tên "Đêm nay Bác không ngủ", gồm 26 bài và một chuyện thơ về Nguyễn Ái Quốc với Xô Viết Nghệ – Tĩnh. Năm nay (2000), nhân kỷ niệm 110 năm ngày sinh Bác Hồ, tôi lại cho ra tập thơ "Cõi xanh", gồm 40 bài thơ viết về Bác. Với tôi, một người làm thơ thì không gì bằng,: "Yêu Bác, làm thơ theo trí Bác/ Tâm hồn yên tĩnh giữa trùng khơi".
Cuộc trò chuyện giữa nhà thơ Minh Huệ với tôi về hoàn cảnh ra đời bài thơ "Đêm nay Bác không ngủ", tôi ghi kín mấy trang sổ tay. Nhưng chỉ xin ghi lại chừng ấy, nhân đang có cuộc vận động sáng tác văn học nghệ thuật về học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh, kỷ niệm 119 năm ngày sinh Bác Hồ, và sắp 60 năm (1950 – 2009) ra đời bài thơ nổi tiếng "Đêm nay Bác không ngủ", xin được coi những dòng này như nén nhang tưởng nhớ nhà thơ Minh Huệ.
Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ kể lại câu chuyện một đêm không ngủ của Bác Hồ trên đường Người đi chiến dịch trong thời kì kháng chiến chống thực dân Pháp và cảm nghĩ của người chiến sĩ về Bác.
