Nguyễn Trãi là bậc kì tài về chính trị, quân sự, văn học từng theo Lê Thái Tổ đánh đuổi giặc Minh lập nhiều công lao cho nước nhà. về sự nghiệp văn chương, ông có nhiều tác phẩm lớn, trong đó Bình Ngô Đại Cáo là một tác phẩm nổi tiếng.
Bài cáo không chi là sự tuyên bố về thắng lợi của sự nghiệp Bình Ngô, hơn thế, tác phẩm đã trở thành áng thiên cố hùng văn,là bản tuyên ngôn của dân tộc. Bài cáo được Nguyễn Trãi viết vào khoảng đầu năm 1428, khi cuộc kháng chiên chống quân Minh xâm lược đang thắng lợi, nước ta bảo toàn được nền độc lập, tự chủ, hòa bình. Tác phẩm viết theo thể cáo, có nội dung thông báo một sự kiện trọng đại liên quan đến quốc gia dân tộc, công bố trước toàn dân. Trong đó, cốt lõi là phần đầu tác phẩm với lý tường nhân nghĩa được thế hiện rõ ràng:
Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân
....
Chứng cứ còn ghi.
Nhân nghĩa xưa nay vốn là một nội dung rất tích cực của Nho giáo. Đó là sự hi sinh, thương yêu và đùm bọc giữa con người với nhau. Thế nhưng, Nguyên Trãi đã định nghĩa nhân nghĩarất lạ. Theo ông nhân nghĩa tức là phải yêu dân, phải lo đặt hạnh phúc của nhân dân lên hàng đầu và hãy chiến đâu vì hạnh phúc đó:
Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân
Quân điêu phạt trước lo trừ bạo
Rõ ràng đây là một mục đích cao đẹp: Chiến đấu cho nhân dân. Thế đấy, đối với Nguyễn Trãi, nhân nghĩagiờ đây không còn là khái niệm mà phái biên nó thành hành động, thành việc nhân nghĩa.
Vì cái đích rất cụ thê là giải phóng đất nước, đưa nhân dân thoát khỏi kiếp lầm than, không phải làm thân phận súc nô và có nguy cơ bị diệt chủng. Tiếp theo bài cáo, Nguyễn Trãi đã cất giọng, khẳng khái xưng danh hiệu tên nước: Nhir nước Đại Việt ta từ trướcvà khẳng định: Vốn xưng nên văn hiến đã lâu.Đúng thế đây là một quốc gia hoàn toàn độc lập, có một nền văn hiến đã rất lâu đời, có những phong tụctập quán rất riêng không trùng lặp với bất cứ quổc gia nào khác, và quan trọng hơn nữa, đã bao thế ki qua, nó vẫn cứ tổn tại bình đẳng và đầy kiêu hãnh bên cạnh các triều đại của các hoàng đế Trung Hoa.
Từ Triệu, Đinh, Lí, Trần bao đời gây nền độc lập
Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi bên xưng đế một phương
Vâng, nước Đại Việt đã bao đời nay vẫn hùng mạnh như thế. Tuy đất nước này chi là một quốc gia nhỏ bé thôi nhung cũng dám xưng đếnhư ai, quyết không chịu làm vươngdưới chân kẻ khác và còn là một quốc gia đầy nhân nghĩa.
Và sau cùng, Nguyễn Trãi đã rất hả hê khi nhắc lại những chiến công oanh liệt do những anh hùng hào kiệt nước Đại Việt lập nên. Ông như muôn cười vào mũi bọn phương Bắc - cái lù đã xem nước ta như một quận huyện nhò của chúng, cái lũ chi tham công, thích lớn, thậm chí còn trắng trợn muôn làm cỏ nước Nam - thế mà lại thua thảm hại, thua hết sức nhục nhã mỗi khi giao chiên với nước Nam nhò bé ấy:
Lưu Cung tham công nên thất bại
Triệu Tiết thích lớn phải tiêu vong;
Cửa Hàm tử bắt sống Toa Đô
Sông Bạch Đằng giết tươi Ô Mã
Việc xưa xem xét, chứng cớ còn ghi.
Phần một của bài cáo là một lời khẳng định hết sức tự hào và đầy khoa học về đất nước: Đây là một đất nước có nhân nghĩa, có một nền văn hiến hết sức lâu đời và nhờ lấy nhân nghĩalàm triết lí sống nên mới có được nền văn hiến lâu đời đến như vậy, mới đánh thắng được bọn xâm lược phương Bắc, những ké không có chút nhân nghĩađó. Hơn nữa, qua phần một của bài cáo, ta còn cảm nhận được tấm lòng của Nguyễn Trãi đối với đất nước: Ông hết sức tự hào về non sống này và ông đã thể hiện lòng yêu nước thật mãnh liệt. Tấm lòng ấy chắc chắn sẽ không bao giờ phai nhạt theo năm tháng và thời gian.
