Thiên nhiên là đề tài khá quen thuộc trong văn học Việt Nam, đặc biệt là trong văn học trung đại của Việt Nam. Cũng viết về đề tài tưởng chừng như quá quen thuộc đó nhưng đến mình, đại thi hào Nguyễn Du đã có những chấm phá vô cùng độc đáo khiến cho bức tranh thiên nhiên mùa xuân trong Truyện Kiều không chỉ rạng rỡ, tinh khôi mà còn tràn đầy nhựa sống, chứa đựng được cả những tâm tư, cảm xúc của con người trong không gian ấy. Ta có thể thấy rõ điều này qua đoạn trích Cảnh ngày xuân.
“Cảnh ngày xuân” nằm ngay sau đoạn tả tài sắc chị em Thúy Kiều, đoạn trích này tả cảnh ngày xuân trong tiết Thanh minh và cảnh du xuân của chị em thúy Kiều. Điều làm nên sự đặc biệt, mới lạ trong bức tranh mùa xuân của đại thi hào Nguyễn Du, đó chính là cường độ cảm xúc của con người thấm đượm, hòa nhập vào từng cảnh vật của ngày xuân, bởi vậy bức tranh mùa xuân không chỉ là cảnh sắc tươi đẹp của thiên nhiên, đất trời mà đó còn là bức tranh tâm trạng của người thưởng ngắm bức tranh ấy, tức là chị em Thúy Kiều.
Mở đầu đoạn trích, Nguyễn Du miêu tả bức tranh mùa xuân tươi đẹp bằng điểm nhìn của thời gian, của cảnh sắc nên thơ, trữ tình:
“Ngày xuân con én đưa thoi
Thiều quang chín chục đã ngoài sáu mươi”Thiên nhiên là đề tài khá quen thuộc trong văn học Việt Nam, đặc biệt là trong văn học trung đại của Việt Nam. Cũng viết về đề tài tưởng chừng như quá quen thuộc đó nhưng đến mình, đại thi hào Nguyễn Du đã có những chấm phá vô cùng độc đáo khiến cho bức tranh thiên nhiên mùa xuân trong Truyện Kiều không chỉ rạng rỡ, tinh khôi mà còn tràn đầy nhựa sống, chứa đựng được cả những tâm tư, cảm xúc của con người trong không gian ấy. Ta có thể thấy rõ điều này qua đoạn trích Cảnh ngày xuân.
Én là một loài chim được coi là biểu tượng của mùa xuân, khi những cánh én bắt đầu bay liệng trên bầu trời cũng là lúc con người nhận biết ra mùa xuân đã về. Ở đây Nguyễn Du đã so sánh hình ảnh của mùa xuân với những cánh chim én “Ngày xuân con én đưa thoi”, câu thơ vừa tả cảnh, vừa ngụ ý mùa xuân trôi qua nhanh quá. “Thiều quang” là ánh sáng đẹp, tức là nói đến ánh sáng của mùa xuân. “Thiều quang chín chục đã ngoài sáu mươi” ý chủ chín chục ngay xuân, mà nay đã ngoài sáu mươi, tức là qua tháng giêng, tháng hai và bước qua tháng ba.
“Cỏ non xanh tận chân trời
Cành lê trắng điểm một vài bông hoa”
Nếu ở câu thơ trên có thể hiện được sự nuối tiếc của nhà thơ trước sự chảy trôi nhanh chóng của những ngày xuân thì đến câu thơ này, sự nuối tiếc dường như đã lùi lại ra phía sau để nhường chỗ cho sự cảm nhận bức tranh đầy màu sắc của sự sống, bức tranh mang tên mùa xuân. Cỏ non tươi xanh mơn mởn trải dài ra ngút tầm mắt, mà trong cảm nhận của Nguyễn Du thì nó kéo dài đến vô tận về phía chân trời “tận chân trời”.
Điều đó cũng có nghĩa nhà thơ đặt điểm nhìn của mình trên mặt đất, một địa điểm có thể chứng kiến toàn bộ cảnh sắc tươi non, tràn trề nhựa sống của ngày xuân. Trên nền xanh vô tận của cỏ non được điểm xuyết bởi sắc trắng của những nhành hoa lê, màu xanh gợi ra sự sống, sự sinh sôi bất tận thì sắc trắng của hoa lê lại gợi ra sự tinh khôi, trong sáng của ngày xuân.
“Thanh xuân trong tiết tháng ba
Lễ là tảo mộ hội là đạp thanh”
Mùa xuân không chỉ là mùa của sự sống mà đó còn là mùa của những lễ hội, nổi bật nhất có thể kể đến đó chính là Thanh minh. Không khí náo nức của lễ hội càng làm cho bức tranh của ngày xuân thêm rộn rã, tấp nấp. Không khí buổi sáng càng tấp nập, rộn rã bao nhiêu thì khi trời đổ về chiều càng ảm đạm, buồn bã bấy nhiêu:
“Bước dần theo ngọn tiểu khê
Lần xem phong cảnh có bề thanh thanh
Nao nao dòng nước uốn quanh
Dịp cầu nho nhỏ cuối ghềnh bắc qua”
Không khí về chiều trở nên nao nao, trầm buồn vì không khí ngày xuân, không khí lễ hội đã lùi về sau, tâm trạng của chị em Thúy Kiều phần nào phản ánh thông qua bức tranh mùa xuân khi chiều tà, có chút tiếc nuối, có sự trầm xuống của cảm xúc để cảm nhận nhịp sống khi chiều buông.
GỢI Ý:
- Cảnh mùa xuân trong 4 câu thơ đầu: Cảnh buổi sáng một ngày xuân trong tiết Thanh minh; không gian tràn ngập sự sống, mọi chuyển động đều rất nhanh ( D/c: cánh chim én rộn ràng bay liệng trên bầu trời, thời gian trôi rất nhanh, ánh sáng đẹp, trong lành, sắc xanh của cỏ, màu trắng của hoa lê); không khí đông vui, náo nhiệt; cảnh phù hợp với tâm trạng con người: vui tươi, náo nức .
- Cảnh mùa xuân trong 6 câu cuối: cảnh chiều tà: đẹp, vẫn mang cái thanh, cái dịu của mùa xuân ( nắng nhạt, khe nước nhỏ, nhịp cầu nhỏ bắc ngang) nhưng buồn, mọi chuyển động đều nhẹ nhàng, chậm rãi ( D/c: mặt trời từ từ ngả bóng về tây, bước chân người thơ thẩn, dòng nước uốn quanh); không khí nhộn nhịp, rộn ràng của lễ hội không còn nữa,nhịp sống chậm hơn, tất cả đang nhạt dần, lặng dần; tâm trạng con người đã thay đổi: bâng khuâng, xao xuyến.
=> Tâm trạng con người thay đổi, cảnh cũng thay đổi, “cảnh trong thơ Nguyễn Du không đứng yên mà luôn vận động”, cảnh vận động trong tâm trạng, phù hợp với tâm trạng con người => Cách “tả cảnh ngụ tình” tài tình, bậc thầy trong thơ Nguyễn Du.
Mùa xuân được coi là một trong những cảm hứng bất tật của thi ca. Vơi thi ca trung đại, mùa xuân được coi là một điển hình. Nếu mùa xuân trong thơ Đỗ Phủ đời Đường là nỗi niềm hoài bão về một thời cuộc đớn đau, nhỏ máu thì mùa xuân của Nguyễn Du lại mang dư vị riêng. Vẫn giữ những nét cổ thi trong thơ Đường nhưng ở “Cảnh ngày xuân” – Nguyễn Du mùa xuân lại có phần mới mẻ, khác lạ.
Mở đầu đoạn trích là cảnh xuân sắc tươi vui đầy sức sống:
“Ngày xuân con én đưa thoi
Thiều quang chín chục đã ngoài sáu mươi
Cỏ non xanh tận chân trờiMở đầu bài thơ là cảnh thiên nhiên mùa xuân tràn trề tươi sắc, “ngày xuân” chỉ mùa xuân, tác giả gọi ngày xuân để nhấn mạnh thời điểm người người đi trẩy hội, khoảnh khắc đẹp nhất trong năm. Hình ảnh con én đưa thoi biểu trưng cho mùa xuân, khi gió đông bay đi, đón gió xuân về én đưa thoi chính là cánh én từ Phương Nam trở mùa xuân về. Hình ảnh biểu trưng, chín mươi ngày xuân đã qua sáu chục và giờ lúc này tiết trời đã ở độ rộ nhất. Tiết trời tháng ba phú thêm cho đất trời thiên sắc. Thiên nhiên thêm sinh động, đa sắc màu với bức tranh xuân cỏ xanh mướt, cành lê trắng tinh khôi. Thảm cỏ xanh mượt bao la, rộng lớn đến tận chân trời gợi ra một cảnh sắc đẹp đẽ. Cỏ non gợi cho ta cảm giác có những giọt sương mai long lanh như giọt ngọc của đất trời. Hình ảnh cỏ xanh đã trở nên quen thuộc cho mùa xuân, nhưng ở đây mang những nét độc đáo riêng. Câu thơ của Nguyễn Du được lấy tứ từ câu thơ cổ Trung Hoa:
“Phương thảo liên thiên bích
Lê chi sổ điểm hoa”
(Cỏ thơm liền với trời xanh
Trên cành lê có mấy bông hoa)
Bức tranh mang cả màu sắc lẫn hương hoa của đất trời, trên nền tươi mới thanh khiết của sắc xanh của cỏ non, và mang thêm màu tinh khôi của giọt ngọc: “Cành lê trắng điểm một vài bông hoa”, Bức tranh được điểm xuyết bởi sắc trắng của cành lê, sự tổng hòa từ vẻ đẹp đất trời. Nếu như câu thơ của Trung Hoa chỉ là nét vẽ đơn thuần có sắc xanh và hoa lê nhưng lại không mang được những nét đặc tả tính chất của đất trời. Cỏ ở đây đang ở độ non tơ, đẹp đẽ nhất, còn hoa lê mang sắc trắng tinh khôi, đẹp đẽ. Tính từ trắng được chuyển đổi sang sắc thái của động từ, bức tranh như chuyển động như chuyển động tuyệt đầy sức sống.
Đoạn thơ mở đầu với những đường nét đẹp đẽ tươi mới, mở ra cho người đọc một khoảnh khắc tuyệt đẹp. Thế nhưng đến khổ thơ cuối thiên nhiên như chững lại, lắng đọng trầm buồn:
“Tà tà bóng ngả về Tây
Chị em thơ thẩn dan tay ra về
Bước dần theo ngọn tiểu khê
Lần xem phong cảnh có bề thanh thanh
Nao nao dòng nước uốn quanh
Dịp cầu nho nhỏ, cuối ghềnh bắc ngang”
Bức tranh mở đầu cho khung cảnh xuân là sớm mai sắc màu! Kết thúc bài thơ, tác giả khép lại bằng cảnh sắc hoàng hôn trầm buồn. Từ láy “tà tà” gợi cảnh sắc trống vắng. “Bóng ngả về Tây” là bóng chiều, khi ánh mặt trời đã ngả, trả lại bầu không khí trầm buồn. Mặt trời lặn xuống, ánh nắng tắt hẳn, trả lại bầu không khí buồn tủi cô đơn. Chị em Thúy Kiều dan tay ra về có chút gì lưu luyến, níu kéo “Chị em thơ thẩn dan tay ra về”. Cảnh mùa xuân ở đầu mang sắc thái tươi vui, thế nhưng giờ đây nó lại mang vẻ cô đơn, lạnh lẽo. Nguyễn Du miêu tả bước đi của hai cô gái mang tâm trạng tiếc nuối: “Bước dần theo ngọn tiểu khê” cùng với sự thơ thẩn ra về. Bước đi của hai thiếu nữ khiến ta nhớ đến câu thơ:
“Bước đi một phút giây giây lại dừng”
Từ những vần thơ đó, ta lại gợi nhớ đến cảnh sắc của đất trời chiều muộn trong “Chiều hôm nhớ nhà”. Buổi chiều là thời gian gợi tâm trạng khi hoàng hôn buông xuống, sắc trời và mọi khoảnh khắc đều nè nén lên tâm trạng con người. Nguyễn Du thường nói “Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ”. Lễ hội xuân chưa tàn mà đã phải chia xa, người tình và cảnh tình tất cả đều thấm đượm nỗi buồn. Cây cối buồn, dòng nước cũng chảy chậm lại buồn thiu “ngọn tiểu khê”. Cảnh xuân vẫn rất đẹp nhưng lại mang nỗi sầu. Chắc hẳn đây là nỗi sầu nhân thế: “Nao nao dòng nước uốn quanh”. Nỗi buồn chẳng thế vơi đi theo ngày tàn mà nó cứ nhân lên đến nao lòng: “Dịp cầu nho nhỏ cuối ghềnh bắc ngang”. Trong cảnh du xuân trở về Thúy Kiều đã nhìn thấy ngôi mộ Đạm Tiên, và nàng đã chết lặng ở giây khắc đó! Nàng buồn thương cho cố nhân nhưng cũng chính là sự dự cảm, buồn thương cho chính số phận của mình.
Bằng tài năng ngôn ngữ bậc thấy của mình, Nguyễn Du đã thêu nên bức tranh xuân đầy sắc màu. Đó là bức tranh xuân tươi vui, đẹp đẽ tràn đầy sức sống trong sớm du xuân và bức tranh sầu lắng mang nỗi niềm tâm trạng, đượm buồn. Nhưng dù là bức tranh xuân của thời gian nào thì nó vẫn mang phong cách rất riêng của Nguyễn Du.
GỢI Ý:
- Cảnh mùa xuân trong 4 câu thơ đầu: Cảnh buổi sáng một ngày xuân trong tiết Thanh minh; không gian tràn ngập sự sống, mọi chuyển động đều rất nhanh ( D/c: cánh chim én rộn ràng bay liệng trên bầu trời, thời gian trôi rất nhanh, ánh sáng đẹp, trong lành, sắc xanh của cỏ, màu trắng của hoa lê); không khí đông vui, náo nhiệt; cảnh phù hợp với tâm trạng con người: vui tươi, náo nức .
- Cảnh mùa xuân trong 6 câu cuối: cảnh chiều tà: đẹp, vẫn mang cái thanh, cái dịu của mùa xuân ( nắng nhạt, khe nước nhỏ, nhịp cầu nhỏ bắc ngang) nhưng buồn, mọi chuyển động đều nhẹ nhàng, chậm rãi ( D/c: mặt trời từ từ ngả bóng về tây, bước chân người thơ thẩn, dòng nước uốn quanh); không khí nhộn nhịp, rộn ràng của lễ hội không còn nữa,nhịp sống chậm hơn, tất cả đang nhạt dần, lặng dần; tâm trạng con người đã thay đổi: bâng khuâng, xao xuyến.
=> Tâm trạng con người thay đổi, cảnh cũng thay đổi, “cảnh trong thơ Nguyễn Du không đứng yên mà luôn vận động”, cảnh vận động trong tâm trạng, phù hợp với tâm trạng con người => Cách “tả cảnh ngụ tình” tài tình, bậc thầy trong thơ Nguyễn Du.
